Хадис пен сүннет діннің негізінен саналады. Мұны осы саланың білгір ғұламалары ертеден-ақ солай мақұлдаған. Құран аяттары қалай дін мен діннің негізі ретінде саналса, хадис пен сүннет те дін, діннің өзегі, дінге тән және оның ажырамас бір негізі. Солай болғандықтан, Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) заманынан бастап сахабалар, табиғиндер, атба-у-табиғиндер, мүжтахид имамдар мен талай ғұлама ғалымдар осы жолға үлкен ынта білдіріп, өлшеусіз еңбек сіңірген. Ардақты сахабалардан бастап хадис шәрифтердің бұлжымай, түп негізі өзгеріске ұшырамай кейінгі ұрпаққа жетіп, риуаят етілуі үшін айырықша талаппен қараған және де тек мұсылмандарға тән риуаят тәсілі мен хадисті сын елегінен өткізу жүйесі қалыптасқан. Сонау сахабалар заманында қаланған риуаят жүйесінің негізі одан кейінгі кезеңдерде барынша дамытылып нағыз хадис іліміне, риуаят әдістемесіне айналған.

Хадисті сын елегінен өткізу ілімінің пайда болуы

Хадис риуаят әдісіне қатысты бастамалар сахабалар заманында қолға алына бастайды. Бұл кезеңде хазірет Әбу Бәкір, хазірет Омар, хазірет Әли, хазірет Айша, Абдуллаһ ибн Аббас, Абдуллаһ ибн Сәләм, Убәда ибн Сәмит және Әнас ибн Мәлик секілді сахабалар[1] маңызды болғандықтан, хадис риуаятында мұқияттылық танытып, көп хадис риуаят етпеген, қате риуаяттарды түзетіп, хадистерді талқылап талдағандары мәлім. Айталық, Пайғамбардың хадистерін өтірік сөзден қорғаушы тұңғыш адам[2] ретінде білінген хазірет Әбу Бәкірдің өзі қателікке ұрынудан сақтанып, хадис риуаят етуден тартынып, көп хадис риуаят етпеген. Сондай-ақ, басқа сахабалардың да ұқыпты болуын көздеп және алауыздыққа ұрындыруы мүмкін хадистерді риуаят етуден сақтануы үшін хадис риуаят етуші адамнан куә талап еткен[3].

Хадис жеткізуші кісілер жайында мұқият тексеру жүргізгендігі себепті хазірет Омар хадисте алғашқы сыншы ретінде танылған[4]. Ол «Менің атымнан өтірік айтушы адам жаһаннамдағы орнына дайын болсын» (Бұхари, Илим, 38) деген хадисте ескерту бар болғандықтан, хадис риуаятына керекті қатаңдық та танытқан. Сол себепті үйге кіруге рұқсат сұрау жайындағы хадисті жеткізуші Әбу Мұса әл-Әшғариден, құрсақтағы сәби құны жайлы хадисті жеткізуші Мұғира ибн Шұғбадан және мешітті кеңейтуге қатысты хадисті жеткізуші Үбәй ибн Қағыбтан куә талап еткен. Сондай-ақ, көп хадис риуаят еткен кей сахабаларға ескерту жасап, аз хадис риуаят етулерін ескерткен[5]. Хазірет Омардың бұл әрекеті, әрине, хадис айтушы сахабаларды айыптау немесе пайғамбар сөздерін жеткізу ісіне кедергі болу емес. Оның басты мақсаты Расулалладан шыққан хадистерді риуаят етудің қиын әрі жауапкершілігі ауыр іс екендігін ескерту болған. Бұған қоса, бұл іске қабілет, икемі бар кісілердің қызметке алынуын ойлаған және кейінгілердің бұл мәселеде аса сақтықпен әрекет етуіне бастама болуды көздеген.

Хадис риуаят тәсіліне қатысты жасалған алғашқы амалдар мен бастан өткен алғашқы тәжірибелер деуге болатын сахабалардың бұл ыждағаттылығы одан кейінгі кезеңдердегі анағұрлым ғылыми түрде жүйе қалыптасуына негіз болды. Айтқандай, хижри бірінші ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ хадис риуаятының сенімді екендігінің көрсеткіші саналған «иснад» амалы қолданыла бастаған. Табиғиндер кезеңіндегі танымал тұлға Мұхаммед ибн Сириннің (қайтқан жылы 110) айтуы бойынша, «хадистерді жеткізушілер бір-біріне сенгендіктен алқашқы кезеңдерде иснад сұралмайтын. Хазірет Осман шейіт етіліп бүліншілік етек ала бастағаннан былай хадис жеткізуші адамнан хадисті кімнен естігендігі сұралатын болды. Сөйтіп хадисті айтуға білікті, сенім артуға болатын кісілердің риуаяттары қабылданып, бидғатшылдардың риуаяттары есепке алынбады»[6]. Бұл кез шамамен халифа шейіт болған хижри 35-жылға сай келеді. Бұған қоса, Ибн Аббастың (қайтқан ж. 68) өзіне хадис риуаят еткен Бушәйр ибн Қағыбқа айтқан мына сөздері де хадистің кепілдігі саналатын иснад (жеткізу) жүйесінің әжептәуір ертеректе басталғандығын көрсетеді: «Біз кезінде біреу «Aлла расулы былай деді» дегенін естісек, бірден ден қоятынбыз. Ал адамдар рас-өтірігіне мән бермей айта беретін болған кезден бастап, біз де тек өзіміз сенетін, шыншыл кісілерден хадис жинайтын болдық»[7].

Хадистің сенімді кепілі ретінде қолданылған иснад жүйесі хадис пен сүннетті Пайғамбарға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) таңылуы мүмкін кез келген жалған, жала мен қиянаттан қорғау мақсатында хижри 40-жылдардан бастап қолға алынған. Ойдан хадис шығаруға қарсы қолданылған бұл ғылыми тәртіп хадис ілімінің барысы бойынша уақыт өте дамып, толыса түскен. Иснад жүйесі хижри 1-ғасырдың аяғына таман хадис ілімі аясында жәрх-та'дил ілімінің дүниеге келуіне және рижал (хадис жеткізуші кісілер) туралы орасан зор дерек қорының қалыптасуына негіз болды[8]. Хадистегі осы жәрх-та'дил ілімінің арқасында әр кезеңде айтулы хадис сыншылары шыққан. Бұл ілімде үлгі боларлық дәрежеге жеткен ғалымдар арасында Уруә ибн Зүбәйр (қайтқан ж. 94), Ибн Шихаб әз-Зүхри (қайтқан ж. 124), Шұғба ибн Хажжаж (қайтқан ж. 160), Малик ибн Әнас (қайтқан ж. 179), Абдуррахман ибн Мәхди (қайтқан ж. 198), Яхия ибн Саид әл-Каттан (қайтқан ж. 198), Яхия ибн Маин (қайтқан ж. 233) және Ахмед ибн Ханбәл (қайтқан ж. 241) секілді танымал тұлғалар бар. Кейінгі ғасырларда да «Үмбетімнен әрдайым әділдікті жақтаушы адамдар шығады және қарсыластары оларға ешқашан зиян тигізе алмайды» (Мүслим, Имарә 170) деген хадиске сай Алланың дінін, Расулының сүннетін қорғап, қолдаушылар қашан да болған және алдыңғылар салған сара жолдан олар айнымаған.

Бұл тұрғыдағы соңғы сөзді ислами сындарлы ой мен Батыс философиясының сыни пікірін салыстырмалы түрде таразылап бағалаған марқұм Ахмед Наимге бергіміз келеді. Ол былай дейді: «Еврей және христиан қауымдары тарих бойынша діндеріне жөндеп қарамаған, пайғамбарлары арқылы өздеріне жіберілген сенім мен үкім-жарлықтар жайындағы мәліметтерді сақтауға мұқияттылық танытпаған. Олар хабардың үзілмей рауилар арқылы жетуіне де мән бермеген. Қазір хазірет Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сияқты өзі жайлы сахих әрі дұрыс ақпар жеткен тағы басқа бір адам табу қиын. Мұның себебі мынау: Ислам үмбеті жер бетінде басқа нәсілге бұйырмаған дәрежеде кітаптарын, діни мәтіндерін, Пайғамбарларының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмірі, сөздері мен амалдарын ешбір өзгеріске ұшыратпай бүгінгі күнге дейін он төрт ғасыр бойы сақтап келді, бұдан әрі де сақтай бермек. Қандай мәселе болмасын араларында алауыздық шығар болса, мұны шешуде жүгінер жақсы сақталған Кітабы мен сүннеті бар. Бұл діни мәтіндер, сонымен қатар, басқа мәдениеттерде жоқ нағыз тарихи сенімді құжат болып табылады. Дін жөнінен болсын, исламға қатысты болсын, ең болмағанда исламның пайда болуы жөнінде бейтарап түрде бір еңбек жазуды ойлаған адам Ислам мен мұсылмандардың өткені турасындағы оқиғаларды еш бұлжытпай айна-қатесіз көрсетуде қиналмасы анық»[9].

Сахих және әлсіз хадистердің жіктелісі

Хадис пен фиқһтың атақты имамы Малик ибн Әнастың (қайтқан ж. 179) «Бұл ілім (хадис) – дін, дінді кімнен алатыныңа абай бол»[10] деген сөздерінен де байқалатыны – хадиске діннің өзі, негізі ретінде қараған табиғиндер мен атба-у-табиғиндер кезеңіндегі хадис жеткізушілері алғашқы екі ғасырда хадистердің жинақталуы мен топтастырылуын осындай ұстаныммен жүзеге асырған. Хадистің діндегі осы ерекше орнын теріске шығару мақсатында бүлік кезеңінен кейін белең алған ойдан хадис шығару әрекеті хадистердің сахихі мен жасандысын ажыратуға бағытталған жұмыстарға түрткі болды. Хадистің сахихін жасандысынан айыру және тек сахихтерін ғана жинақтау ісі хижри 50-жылдарға дөп келетін ерте кезеңнен бастап-ақ қолға алынғаны байқалады.

«Сахих» термині хижри 2-ғасырда да қолданыста болған және хадисте ғылыми даму артқан сайын сахих хадистерді жинақтау ісі де маңызға ие бола бастайды. Бұған қоса, сахих хадистің сипаты мен қандай талаптарға сай болуы керектігі жөніндегі мәселе алғаш рет Имам Шафиғи (қайтқан ж. 204) тарапынан қолға алынады. Ол «әр-Рисәлә» атты еңбегінде хадисті риуаят етуші кісінің діндар әрі сенім артуға тұрарлық кісі болып, шыншылдығымен танылуын, риуаят еткен хадисін жақсы білуі керектігін, мағыналық тұрғыдан риуаят етілген болса, сөздерде орын алған өзгерістер себеп болуы мүмкін мағыналық ауытқуларды байқап білуі, хадисті мазмұн жағынан риуаят етердей дәрежеде болмаса, ауызша риуаят етуі керектігін айтқан. Бұдан бөлек, рауи хадисті жатқа айтатын болса, есте сақтау қабілеті мықты, ал жазбасынан риуаят ететін болса, жазғанын жақсы сақтауға тиіс. Сенімді рауилердің Пайғамбардан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) риуаят еткендеріне қарсылық танытпаған жөн, естімеген хадистерді айтып тәдлис жасамауы керек, хадис Ардақты пайғамбарға немесе одан кейінгілерге үздіксіз түрде жетуі тиіс[11].

Имам Шафиғидың арқасында өзіндік сипатқа ие болған «сахих» сөзі одан кейінгі кезеңдерде тіпті айқын жүйеге айналды. Сөздің тура мағынасы «сау, мықты» дегенді білдіреді. Термин ретінде болса, «әділетті, ұстамды хадис жеткізушілердің бір-біріне үздіксіз хабарлауы арқылы жеткен қағидаға сай, кемшін тұсы жоқ хадис» деген мағынаны білдіреді[12]. Хадистің сахихтық сипатқа ие болуы сол хадиске сүйеніп амал етуге болатынын және оның құпталған хадис екендігін мойындау болып табылады. Сондықтан хадистің сахих деп танылуы үшін мейлі келу тізбегі, мейлі мәтіні жағынан болсын бес түрлі шартқа сай келуі керек. Бұлардың қандай да бірі болмаса, хадис сахих болу сипатын жояды. Хадис ғұламаларының ортақ келісім білдіріп қабылдаған шарттарын, міне, былайша көрсетуге болады:

1. Сахих хадистің айтушысы «әділ» болуы тиіс. Хадис айтушының әділ болуы дінде тура жолдан айнымаған, тақуа және адамгершілігі мол кісі болу деген сөз. Мұндай рауи ширк, күнә және бидғат секілді әділдікке нұқсан келтіретін күнә, қателерден аулақ болуға мәжбүр. Бұл шартқа сай емес рауилердің риуаяттары сахих болу сипатынан айрылады.

2. Сахих хадистің рауиы «забыт» болуы қажет. «Забыт» болу сипаты хадис айтушының ауызша болсын, жазбаша болсын риуаят еткен хадисте артық-ауыс қателік жібермейтіндей жады мықты, ұқыпты әрі талғампаз екендігін көрсететін қасиет. Бұл шартқа сай болмай жаңсақтығы мен ұқыпсыздығы мәлім болған хадис айтушының риуаяттары сенімділігін жойған болып саналады.

3. Сахих хадистің тізбегі «мұттасыл» болуы тиіс. Тізбектің мұттасыл болуы деген сөз – тізбектегі әрбір рауидың хадисті өзі естіген кісімен ара қатынасы ұстаз-шәкірт байланысы үлгісінде жүзбе-жүз кездесіп, хадисті тіке өзінен алуы дегенді білдіреді. Осылай тізбектегі рауилер арасындағы болуы мүмкін белгілі яки жасырын үзік (байланыстың үзілуі) айқындалып отырады.

4. Сахих хадис «шазз» болмауы тиіс. Хадисте «шазз» деген сөз – сенімді (сиқа) хадис айтушының одан да сенімді басқа бір хадис айтушыға кереғар риуаят етіп, сол арқылы оқшауланып, өзін қолдаушы таппағанын білдіреді. Хадистің әрі мәтіні, әрі тізбегіне қатысты қандай да бір кемшілігі бар «шазз» ерекшелігіне ие хадис сахих болу шартын жоятындықтан жарамсыз болып, сенімді хадис айтушының риуаяты қабылданады.

5. Сахих хадис «муаллал» да болмауы керек. Хадистің муаллал болуы деген сөз – мәтінінде немесе тізбегінде сырттай байқалмайтын жасырын бір кемшілігі бар екенін білдіреді. Мұндай беймәлім кемшілік (иллат) хадистің әлсіз екендігін көрсетеді. Беймәлім кемшілікті сол саланың маман ғалымдары анықтаған соң, хадис сахих болу шартынан айырылады[13]

Бір хадистің сахих ретінде танылуы үшін негізінен осы шарттарға толық сай болуы қажет. Алайда шынайылығын айқындайтын әділдік және забыт қасиеттер барлық хадис жеткізушілерде бір дәрежеде кездеспейді. Кей рауилердің әділдігі, ұғымталдығы басқа біреулерімен салыстырғанда артық болуы әбден мүмкін. Мұндай шарттарының кемдігі оларды әлсіз хадис рауилері деңгейіне түсірмесе де, алдыңғыларға қарағанда бәсінің төмен болуы ғажап емес. Сол себепті хадис жеткізуші қанша адам болса, сонша бір-бірінен өзгеше әділдік, забыт дәрежелері болады. Соған орай, хадис жеткізушілердің әрқилы жай-күйі олар риуаят еткен хадистердің де бір-бірінен шынайылығы жағынан әркелкі болатындығын көрсетсе керек.

Хадистерге қатысты өте маңызды мәселенің тағы бірі – ең сахих жолдарды (жеткізу жолы, тізбегі) айқындау. Ең сахих жол – хадистің Пайғамбарымызға дейін баруы бұл мәселеде бізге айқын кепілдік, сенім берер дәлел. Бұл тұрғыда танымал хадис ғұламалары Имам Бұхари мен Имам Мүслимнің сахих ретінде танып, екеуі бірдей (бір-бірін қолдап) жеткізген хадистер бір жіктелу бойынша ең сахих хадистер ретінде мойындалады. Өйткені, хадис зерттеушілер осы екі ғұламаның сахих хадистерді таңдағанда сенімділігін анықтау үшін ең үлкен талаптар қойғандығын бірауыздан қолдайды. Сол себепті тек қана сахих хадистерді қамту тұрғысынан Бұхари мен Мүслимнің кітаптары ең сенімді еңбектер болып саналады[14].

Сахих хадистің өзі іштей жіктеледі. Танымал хадис ғұламасы Ибн Хажар әл-Асқалани (қайтқан жылы 852) «Мақбул (мойындалған) хадистер» ретінде жіктелген хадистерді «сахих ли затихи», «сахих ли ғайрихи», «хасан ли затихи» және «хасан ли ғайрихи» деп төрт түрге бөледі. Оның бұл жіктеуі бойынша шынайылық талаптарының бесеуін де ең жоғары дәрежеде сақтаған хадистер «сахих ли затихи» деп аталады. Егер кей кемшіліктеріне орай мұндай дәрежеге жете алмағанмен, жеткізушілерінің көптігі секілді басқалай кемшіліктерін жоярдай сипаттары бар болса, олар «сахих ли ғайрихи» хадистер болып саналады. Хасан хадистер болса, мақбул хадистер қатарында саналғанмен, олардың сахихке қарағанда, дәрежесі төмен. Бұлардың арасында забыт тұрғысынан кемшілігі болғанмен, өзге шынайылық талаптарына сай хадистер «хасан ли затихи» деп аталады. Забыты күшті болмауы себепті әлсіз саналатын рауидың басқа бір жеткізушінің қолдауына сүйеніп, хасан дәрежесіне көтерілген хадис болса, «хасан ли ғайрихи» деп аталады[15].

Мақбул (мойындалған) хадистердің арасында сахих хадистер мәліметтік құны тұрғысынан Ислам ғалымдары тарапынан дінде бірауыздан дәлел (хужжат) болып саналған, сол бойынша амал етуді қажет қылатын яки амал етілуге тиіс хадистер. Хасан хадистер болса, күштілігі жағынан қанша жерден сахих хадистер секілді болмағанмен, діни мәселеде дәлел болу (ихтижаж) тұрғысында олардан айырмасы жоқ. Тіпті кей ғалымдардың айтуынша, риуаят ету жолдары көп болса, сахих та саналады. Мәселен, Имам Тирмизи (қайтқан ж. 279), Әбу Дәуіт (қайтқан жылы 275) және Ибн Хузәйма (қайтқан ж. 311) секілді хадис ғұламалары сахих хадистерді жинақтауға арнаған еңбектеріне хасан хадистерді де кіргізуді оғаштық деп есептемеген. Негізінде хасан хадис риуаят етілген жолдары көп болған жағдайда шынайы екендігі мойындалатындықтан, осындай екі не одан да көп жолмен жеткен хадисті дәлелді санаудың өрескелдігі жоқ. Айталық, басқа бір жолмен үздіксіз (мұттасыл) үлгіде жеткен және соған орай дәлелді күшке ие болған мүрсәл хадис діни мәселелерде қалай дәлел ретінде мойындалса, екі жол арқылы келген хасан хадис те тап солай дәлел (хужжат) деп танылған[16].

Әлсіз хадис және жарамдылығы

Мақбул хадистерден бөлек «мақбул емес» хадистер де бар, олар – даиф яғни әлсіз хадистер. «Даиф» немесе «сақим» хадис сахих болуға керекті шарттардың бірі яки бірнешеуі кемшілікті хадис дегенді білдіреді[17]. Сондықтан хадисті жеткізушілер арасындағы байланыс үзілер болса, әділдік пен забыт шарттарына сай болмай және сынға алынардай бір кемшілігіне байланысты хадис жеткізуші әлсіз деп танылса, хадис те әлсіз деп есептеледі. Сол секілді риуаят шазз әрі иллатты (нұқсанды) болса, мұндай сипаттарына байланысты да хадис әлсіз ретінде белгіленеді. Негізінде хадистің әлсіз болып есептелуі негізі екі себепке байланысты, мұның бірі тізбегіндегі байланыстың үзілуі, екіншісі  сынға ұшырайтындай (жарх) бір кемшілігінің болуы.

Хадистің тізбегіндегі байланыстың үзілуі себепті әлсіз саналатын хадистер де түрліше аталады. Тізбектегі байланыстың бұзылуы жеткізушілер арасында сахабаның болмауынан орын алады, мұндай хадис «мүрсәл» деп аталады. Ал егер тізбектің арасында бір немесе бірнеше риуаят етушінің болмауынан орын алса, бұл «мұнқати» немесе «мудал» хадис деп аталады. Немесе тізбектің бас жағынан кейбір рауилер түсіп қалса, ол «муаллақ» хадис деп аталады. Кейде екі рауи арасында жасырын бір үзік бар екені анықталса, мұндайға «мүдәлләс» хадис дейді[18].

Хадис жеткізуші кісіде сынға тұрарлық кемшілігінің болуына орай да хадистер әр түрлі аталады. Мәселен, риуаят етушінің забтында (есте сақтау қабілетінде) кездесетін кемшілікке байланысты әлсіз хадистер әр қилы атаумен беріледі. Риуаяттарында көп қателесетін рауиден алынған хадис «мүнкәр» хадис деп аталса, жаңсақ, қате айтылғанды дұрыс деп ойлап жеткізушінің риуаятын «муалләл» хадис дейді. Забыт тұрғысынан кемшілікке байланысты ауызша айтылуы не жазбаша мәтінінде хадисте жоқ мәлімет қосылып өзгеріске ұшырауы себепті жеткен риуаяттар болса, «мүдрәж» деп аталады. Рауилердің есімдеріне немесе хадистің мәтініне ұсыныс, қосымша беріп жеткізуші кісінің риуаяты болса, «мақлуб» хадис деп аталады. Риуаят етушінің шатастыруы себепті оғаш түрде риуаят етілген тізбек не мәтіннің қайсысының негізге алынатыны білінбесе, мұндайға «музтариб» хадис дейді. Хадистің тізбегі мен мәтіндегі кей сөздердің жазылуында әрібі немесе үтір-нүктесінде өзгеріс орын алған болса, «мухарраф» және «мусаһһаф» хадис болып саналады[19].

Хадис риуаятындағы ең үлкен кемшілік риуаят етушінің «әділдік» сипатынан айырылуы. Бұл жай оның Пайғамбарға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жала жабу мақсатында орын алуы мүмкін, ондай кезде риуаят етілген сөз «мәузу» деп аталады. Мұндай сөздердің хадистер арасында аталуы шынында хадис болғандығынан емес, түрі жағынан хадиске сай риуаят етілгендігіне байланысты. Негізінде бұлар Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) атынан шығарылған сөздер. Сондай-ақ, риуаят етушінің Пайғамбарға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жала жабу мақсаты болмаса да, күнделікті әңгімесінде өтірікші ретінде танылуы себепті де риуаят етушіге өтірікші кінәсі тағылады және мұндай кісінің риуаят еткен хадисі болса, «мәтрук» деп аталады[20].

Мәузу және мәтрук риуаяттар құндылығы жағынан дінде дәлел саналмаған. Бұлардан тыс әлсіз хадистердің құндылығы және дінде дәлел саналып-саналмауы тұрғысында Ислам ғұламаларының арасында талас бар. Мысалы,

1. Араларында Яхия ибн Маин (қайтқан ж. 233), Бұхари (қайтқан ж. 256), Мүслим (қайтқан ж. 261) және Ибн Хазм (қайтқан ж. 456) секілді кісілер бар бір топ ғалым әлсіз хадистерге сүйеніп мүлде амал етуге болмайды, олар дәлел бола алмайды деп есептеген.

2. Ахмед ибн Ханбәл (қайтқан ж. 241) мен Әбу Дәуіт (қайтқан ж. 275) тәрізді ғалымдар болса, әлсіз хадистер арқылы кез келген жақсылық істе амал етуге болатындығын айтқан. Олардың ойынша, дәлел ретінде әлсіз хадистен басқа бір риуаят болмаса, әлсіз хадиске сай амал қылу өз білгенімен үкім еткеннен гөрі артық.

3. Ал кей ғалымдар болса, үкімнен тыс мәселелерде қоғамға тура жолды көрсетіп, амалдардың жақсысын түсіндіргенде, кейбір шарттарға сай келетін әлсіз хадистерді пайдалануға болатындығын айтады[21].

Олар бұл шарттарын былай түсіндіреді:

a) Әлсіз хадис өтірікші атанып, жалақорлығымен танылған немесе тым көп қателікке ұрынған жалғыз бір кісінің аузынан риуаят етілген өте әлсіз болмауы тиіс.

ә)  Әлсіз хадис Құран мен сүннеттен алынған дәлелге негізделген үкім, қағиданың аясында болуға тиіс, жаңа әрі өз алдына жеке үкім шығармауы керек.

б)  Әлсіз хадиске сүйеніп амал қылғанда, оны нақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айтты деп емес, абайлап әрекет ету керек[22].

Ханафи ғалымдары әлсіз хадис арқылы амал ету мәселесінде «әлсіз хадисті қияс пен рәйге салыстырмалы түрде таңдауға болады» деген пікірді ұстанады. Бұл жерде сөз болып тұрған әлсіз хадис, әлсіздігі тым күшті болмағандықтан, кейінірек хасан деп аталған хадис болуы әбден мүмкін. Неге десеңіз, әуел баста хадистер тек сахих және әлсіз деп аталатын, кейіннен кейбір сахих және әлсіз хадистер «хасан» тобына енгізілген. Міне, Әбу Ханифаның қиястан гөрі таңдауға болады деген хадистері осылар болуы керек[23]. Мұнымен қатар, Ханафилер мен Мәликилер риуаят етуші сахабаның жоқтығынан әлсіз есептелген «мүрсәл» (жолданған) хадисті де дәлел санайды. Олардың ойынша, мүрсәл хадистің айтушысы сенімді кісі болса және сенімді адамдардан риуаят еткені мәлім болса, оның мүрсәлдерімен амал етудің еш оғаштығы жоқ[24].

Қорытынды

Хадистер сенімділігі жағынан «мақбул» және «мақбул емес» хадистер ретінде екіге бөлінеді. Бұлардың мақбул хадистері құндылығы тұрғысынан дінде бірауыздан дәлел (хужжа) болып саналады. Мақбул емес әлсіз хадистер болса, сенімділік талаптарының кейбіріне сай болмауы себепті кемшілігі бар хадистер. Тым әлсіз емес даиф хадис кейбір шарттарға сай болған жағдайда, әсіресе, жақсы амалдарға үндеп, харамнан сақтандыру мәселесінде дәлел ретінде қабылданған.

Бүгінгі күнгі тек «сахих» болғандарын ғана хадис деп, әлсіз болғандарын хадис деп қабылдамайтын түсінік хадис пен риуаят ілімінің қағидаларын есепке алмаудан яки ең жоқ дегенде оған көз жұма қараудан пайда болған. Мұндай пікір әлсіз хадис пен мәузу (жаңсақ, қате) хадисті бір-бірімен шатастырудың және де әлсіз хадистердің техникалық кемшілікке орай әлсіз есептелетіндігін, дәрежелерінің әр түрлі болатындығынын ойламаудың салдарынан пайда болған. Ендеше, қандай хадиске сүйеніп, қандай шартты негізге алып амал жасауға болатындығын анықтау белгілі бір ғылыми тәжірибе мен мамандануды және оқу-білімді қажет етеді. Мұндай өреге ие адамдар әлсіз хадистер арқылы амал еткенде, басқа да түрлі дәлелдер мен жай-күйлерді ой елегінен өткізіп хадис әлсіз болса да қажетке жаратуға тырысады. Әу бастан ғалымдар таңдаған ұстаным үлгісі де осындай болған.

akikat.kz

[1] Ибн Адий, әл-Камил фид-дуафа, Бейрут, 1988, I/47-49.

[2] Хаким ән-Нисабури, әл-Mәдхал иләс-сүнәнил-күбра, Kувейт, 174.

[3] Mуатта, Фараиз 5.

[4] Ибн Хиббан әл-Бусти, әл-Mәжрухин минәл-мухаддисин, Хaлаб, 1976, I/38.

[5] Әмин Ашыккутлу, Хадисте рижәл тенкиди, Стамбул, 1997, 33.

[6] Mүслим, Мұқаддима 27.

[7] Mүслим, Мұқаддима 19.

[8] Иснад жүйесі жайында кеңірек мәлімет үшін қара. Aйхан Текинеш, Геленегін алтын зинжирі, Энсар неш., Стамбул, 2006.

[9] Aхмед Нaим, Teжрид-и сaрих тержемеси, Mукаддиме, Aнкара, 1979, 94.

[10] Ибн Aбдүлбәр ән-Нәмәри, әл-Интиқа фи фәзәил, (ншр. A. Әбу Гуддә), Бейрут, 1997, 46.

[11] Mұхаммед бин Идрис әш-Шафии, әр-Рисалә, ншр. Aхмед M. Шакир, Kaир, 1979, 370-371.

[12] Taлaт Koчйігіт, Хaдис ыстылахлары, Aнкaрa, 1985, 383.

[13] Aхмед Наим, Tәржид-и Сaрих Tержемесі, Mуқаддима, ДИБ йай., Aнкара, 1979, 202-203.

[14] Ибнус-Салах, Улумул-Хaдис, Дамашық, 1984, 11.

[15] Ибн Хажәр, Нүзхәтүн-Нaзaр фи Taвзихи Нуһбәтил-Фикәр, Дамашық, 1992, 62.

[16] Aхмед Наим, Mуқаддима, 246.

[17] Жәләләддин әс-Суити, Tәдрибу'р-Рауи фи Шәрхи Taкрибин-Нәуәуи, Бейрут, 1985, I/144.

[18] Нуреддин Ытр, Mәнхәжүн-Нaкд фи Улумил-Хaдис, Бейрут, 2010, 367-380.

[19] Ытр, aтал.eңбек, 423-447.

[20] Ытр, aтал.eңбек, 299-301.

[21] Mұхаммед A. әл-Ләкнәуи, әл-Әжуибәтүл-Фадилә, Бейрут, 2005, 50.

[22] Жәмәләддин әл-Қасими, Kaуәидүт-Taхдис, Kaир, 1961, 116.

[23] Taхaнәуи, Kaуәиду фи Улумил-Хaдис, Бейрут, 1984, 108.

[24] Суити, Tәдрибур-Рауи, I/162.