Мезгіл мен мекен (уақыт пен кеңістік) ұдайы өзгеріс үстінде. Сондықтан, адам баласы осы өзгерістерден қалыс қалмай, өмірінің әрбір сәтін мәнді де мағыналы өткізу үшін өзін-өзі жетілдіруге мейлінше ден қойып, рухани болмысын тың дүниелермен толықтыруға ұмтылуы тиіс.

Иман сөзі тілдік мағынасында «сену, нану, бір хабарға немесе үкімге жүрекпен илану, бір адамның сөйлеген сөзін қуаттау, айтқанын шын көңілмен қабылдау» дегенді білдіреді. Иманды жүрекпен бекітіп, тілмен растаудың аса маңызды екені ардақты пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) мына хадисінен айқын аңғарылады: «Кімде-кімнің жүрегінде арпаның, бидайдың салмағындай және шаңның тозаңындай иман болса және Алладан басқа тәңірдің жоқтығына һәм Мұхаммед (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) оның елшісі екеніне куәлік етсе, тозақтан шығарылады».[1] Басқа бір қасиетті хадисінде Алланың елшісі (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) иманды тілмен растаудың маңыздылығын былайша түсіндіреді: «Иман – жүрекпен сену (қабылдау), тілмен растау және соған сай шынайы ықыласпен амал ету»[2].

Әһли сүннет ғалымдарының басым көпшілігі Алла Тағаланың ұлылығы мен жалғыздығын, хазірет Мұхаммедтің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) пайғамбарлығы мен оның Алладан келген бұйрықтарды орындаудағы беріктігін тілмен айтып, жүрекпен бекіту иманның шынайылығын білдіреді деп есептейді. Имам Ағзам Әбу Ханифа (хижра жыл санауы бойынша 150 ж.) өзінің «әл-Фиқһул-әкбар» атты еңбегінде (وَالْإِيمَانُ هُوَ الْإِقْرَارُ وَالتَّصْدِيقُ. وَإِيمَانُ أَهْلِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا يَزِيدُ وَلَا يَنْقُصُ مِنْ جِهَةِ الْمُؤْمَنِ بِهِ, وهُوَ يَزِيدُ وَيَنْقُصُ مِنْ جِهَةِ الْيَقِينِ وَالتَّصْدِيقِ) «Иман тілмен айтып, жүрекпен бекітуден тұрады. Адамның иманы иман келтіруі керек болған нәрселер тұрғысынан көбеймейді де, кемімейді де. Бірақ иман яқин (шүбәсіз сену) және оны қабылдау жөнінен көбейіп кемиді»[3], – деп жазады. Бұл жөнінде Әбу Мансур әс-Самарқанди (хижра жыл санауы бойынша 333 ж.) былай дейді: «Тек қана тілмен айту иман еткенге жатпайды. Себебі, тек қана тілмен айту иман ету үшін жеткілікті болғанда, екіжүзділердің (мұнафықтардың) барлығы мүмін болуға тиіс еді. Сондай-ақ, тек қана жүрекпен бекіту де иман еткенге жатпайды. Егер тек қана жүрекпен бекіту иман ету үшін жеткілікті болғанда кітап иелерінің бәрі мүмін болуға тиіс еді. Өйткені, Алла Тағала қасиетті Құран Кәрімде «Алла мұнафықтардың (саған сенбейтініне және) барып тұрған өтірікші екеніне куә болады» («Мунафиқун» сүресі, 1-аят) және «Біз кітап түсірген қауым (дінбасылары мен ғұламалары) ақырғы пайғамбарды (құбыласы һәм бүкіл ерекшеліктерімен қоса) өз балаларын танығандай таниды» («Бақара» сүресі, 146-аят) деп бұйырады»[4].

Имам Матуриди иманның сөздіктегі мағынасы «растау, бекіту» екенін[5], бірақ кейбір кісілердің иман ету үшін жүрекпен қуаттамай (тасдиқ етпестен), Алланы және пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) айтқан хабарларын жүрекпен сезіп-білу (мағрифат) жеткілікті деп есептейтінін, әсілі жүрекпен бекітудің дұрыс әрі қажет екенін айтады. Одан әрі тасдиқ сөзінің антонимі теріске шығару, ал мағрифат сөзінің антонимі надандық екенін, ақиқатты танып-білмеу ақиқатты теріске шығару дегенді білдірмейтінін, сондықтан жүректе мағрифаттан тыс тасдиқ де болу керектігін алға тартады[6]. Садуддин әт-Тафтазанидың Әбу Хафс Омар ибн Мұхаммед ән-Насафидің (хижра жыл санауы бойынша 537 ж. қайтыс болған) «әл-Ақида» атты еңбегіне берген түсіндірмесінде тек Қадария ағымының кейбір өкілдері ғана иманды «мағрифат» деп сипаттағанын айтқан[7]. Сондықтан мұндай жағдайда иман тек қана іштей түйсіну, жүрекпен сезіну, сенген және білген нәрселерін ізгі амалға айналдыру, оларды дене мүшелерінің көмегімен орындау секілді көптеген ғибадаттар арқылы жаңарып, нығаяды немесе ескіріп, әлсізденеді. Әһли сүннет ғалымдары бірауыздан «бүкіл иман етілген нәрселердің (муминун биһ)» көбеймейтінін немесе кемімейтінін мақұлдаған.

Иманды жаңарту. Аллаға деген сенімді әрқилы себептермен жаңартуға болатыны қасиетті Құран Кәрімнің мына аятынан аңғарылады: «Уа, иман еткендер! Аллаға, пайғамбарына һәм пайғамбарына бірте-бірте түсірген Кітапқа, сондай-ақ бұрын түсірген иләһи кітаптарға лайықты түрде иман келтіріңдер. Кімде-кім Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына және ақирет күніне иланбай, күпірлік қылса, онда шүбәсіз, хақ жолдан мүлдем алыстап, қатты адасқан болады» («Ниса» сүресі, 136-аят).

Тәпсіршілер жоғарыдағы аяттың иманды сақтауға және күшейтуге, әлдекімге еліктеу арқылы орныққан сенімді истидлал (дәйектерге сүйеніп үкім шығару) және тахқиқ (әлдебір нәрсенің ақиқатын іздеу, дұрыс-бұрыстығын анықтау) жолымен дамытуға, әлсіз дәлелдермен орныққан иманды қуатты дәлелдермен арттыруға және байытуға болатынына, сондай-ақ қуатты әрі сенімді дәлелдер арқылы Аллаға және періштелерге, кітаптарға және пайғамбарларға лайықты түрде иман келтірген жағдайда адамның санасы Алланың азабына ұшырау деген сенімнен аулақ болатынына ишарат ететінін тәпсірлеген[8]. Осыған ұқсас келесі аятта былай деп бұйырылады: «Уа, иман еткендер! Аллаға шын көңілмен тағзым етіп, алдында асы болудан сақтаныңдар! Сондай-ақ, Оның елшісіне де шынайы түрде иман етіңдер! Сол арқылы Алла сендерге рақым қазынасынан (біреуі бұрынғы пайғамбарларға иланғандарың үшін, екіншісі Алла елшісіне иман еткендерің үшін) екі бірдей үлес берсін, сондай-ақ жарығымен (туру жолдан адаспай) жүретін нұр беріп, күнә-қателіктеріңді кешірсін. Өйткені, Алла Ғафур (құлдарының күнәлары қанша жерден үлкен болса да тәуба еткендер үшін өте кешірімді) әрі Рахим (әсіресе, мүмін құлдарына ерекше мейірімді)» («Хадид» сүресі, 28-аят).

Саид ибн Жүбәйір (р.а.) бұл аяттың Алла елшісінің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) үмбетіне қатысты түскенін айтады[9]. Алла Тағала осы аяты арқылы Пайғамбарымыздың (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) үмбетіне де кітап иелеріне бергені секілді екі есе сый беретінін, сондай-ақ тура жолдан адаспай жүргені үшін оларды өз нұрына бөлеп, күнә-қателіктерін кешіретінін сүйіншілейді. Аталмыш аят иман еткен пенденің міндетті түрде пайғамбарымыз Мұхаммедке (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) шын көңілмен сену керектігін және осы нық сенімнің арқасында үлкен сый-сияпатқа бөленетінін түсіндіреді.

Иманды күшейту. «Әли-Имран» сүресінде иманды күшейтуге қатысты мынадай аят айтылған: «Ел-жұрт оларға: «Дұшпандарың сендерге қарсы қол жинады, ендеше, олардан қорқыңдар (һәм аман-сау тұрғандарыңда бас сауғалаңдар)», – дегенде, бұл хабар олардың иманын одан сайын күшейте түсті, сонда олар: «Бізге (қолдаушы ретінде) бір Алла жетеді. Ол қандай керемет қамқоршы!» – деп жауап берді» («Әли-Имран» сүресі, 173-аят).

Имам әл-Куртуби осы аятқа мынадай түсініктеме береді: «Осы аяттағы Алланың «олардың иманын одан сайын күшейте түсті» деген сөзі «мүміндердің діндеріне деген нық сенімі мен кіршіксіз шынайы ықыласын, дінді таратудағы жанкештілігін, әзірлігін, қажыр-қайраты мен күш-қуатын арттырды» деген мағынаға саяды. Ендеше, иманның күшеюі амалдың көбеюіне түрткі болады. Аллаға құлшылық етуді және толық мойынсұнуды «иман» деп атайды. Себебі, ардақты пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм): «Иман жетпістен астам тармақтан тұрады. Оның ең жоғарғысы – «Лә иләһә иллалла»», ал ең төменгісі – жолдан кедергілерді алып тастау. Ұялу да иманның бір тармағы», – деген болатын»[10]. Бұл тұрғыда хазірет Әли (р.а.) де мынадай ұлағатты сөз қалдырған: «Иман еткен кісінің жүрегінде аппақ жарық (нұр) пайда болады. Иман артқан сайын осы жарық ұлғайып, оның нұр шашу аясы да кеңейеді». Хазірет Әлидің (р.а.) бұл сөзі иманның көбейіп-кемитінін мойындамайтындарға қарсы айтылған уәж іспетті. Екіжүзділік де дәл осы секілді. Әу-баста ол жүрекке қап-қара дақ түсіреді. Мұнафықтық артқан сайын осы дақ ұлғайып, ақыр соңында жүрек қарайып бітеді». Кейбір ғұламалар: «Иман – Алладан келген жауһар. Мүміннің жүрегіндегі нұр иманның шарты саналатын ұстанымдар мен амалдарды ұдайы орындау және иманды күшейту нәтижесінде ұлғаяды. Ал, керісінше мүміннің жүрегі үздіксіз ғапылдыққа бой алдыратын болса, онда иман кемиді» деген пікірді алға тартады. Ал, кей ғұламалар иманның көбейіп-кемуіне пенденің алған білімі мен дәлелдері де өзіндік септігін тигізеді деп ойлайды. Олардың пікірінше, әлдекімнің иманға қатысты білімі мен дәлелдері артқан сайын оның иманы да күшейе түседі. Пайғамбарлардың өзге пенделерден артықшылығы міне осында. Өйткені, пайғамбарлар иманды өзге пенделер жүгінген әдіс-тәсілдер мен жолдардан бөлек санқилы әдіс-тәсілдермен һәм жолдармен үйреніп білген[11]. Келесі бір аятта Алла Тағала былай деп бұйырады: «Шынайы мүміндер – Алланың аты атылғанда жүректері діріл қағатын, аяттары оқылғанда имандары беки түсетін һәм Раббыларына барынша тәуекел ететін жандар ғана» («Әнфәл» сүресі, 2-аят). Мұндағы «Алланың аяттары оқылғанда имандары беки түседі» деген сөз Алланың атын жиі-жиі естіген сайын нағыз мүміндердің жүректерінде Аллаға деген шынайы махаббаттың беки отырып, жаңа аяттар мен дәлелдер арқылы Раббысына мейлінше жақындай түсетінін білдіреді. Себебі, бүгінгі иман кешегі иманнан артық[12]. «Тәуба» сүресінде екіжүзді-лердің хәлі былайша баяндалады: «Қандай да бір жаңа сүре түсірілгенде кейбір екіжүзділер (иманы әлсіз жандардың көкірегіне күмән ұялату үшін) кекесінмен: «Бұл қайсыңның иманыңды күшейтті?» – деп сұрайды. Ал шын иман еткендерге келсек, бұл олардың иманын нығайта түсіп, сөйтіп, олар (көктен келген) қуанышты хабарға қатты қуанып, бірін-бірі сүйіншілеп құттықтайды. Ал жүректерінде (күпірлік не екіжүзділік) дерті барларға келсек, бұл сүре олардың ластығына ластық қосып, арамдығын арттыра түсті, сөйтіп, олар кәпір күйінде өліп кетті» («Тәуба» сүресі, 124-125 аяттар).

Имам Рази аталмыш аяттарға мынадай түсіндірме береді: «Осы сүре түсірілгенде мүміндерге де, кәпірлерге де екі түрлі әсер етті. Біріншіден, осы сүре мүміндердің иманын нығайта түсті. Осы сүре түскенде, олар оны міндетті түрде оқыды және оның Алла тарапынан түсірілгенін шынайы сеніммен қабылдады. Екіншіден, олар көктен келген қуанышты хабарға қатты қуанып, бірін-бірі сүйіншілеп құттықтап жатты. Олардың кейбіреуі осы сүйінішті хабарды ақыреттегі сый-сияпаттан хабардар етуде деп ой түйіндесе, кейбіреулері осы дүниедегі Алланың қолдауы мен жеңісі деп бағалады. Ал, енді бір бөлігі сүйіншіленген сый-сияпаттан мейлінше көп үміт ету үшін жаңа жүкті көтеруге бел буып, қуаныш пен шаттыққа бөленіп жатты»[13]. Басқа аятта Алланың тура жолға түскендердің осынау хақ жолға деген сенімін арттырып, жүректерін орнықтыратыны һәм (Өзіне лайықты түрде тағзым ететін әрі күнә атаулыдан барынша сақтанатын) тақуа болуды нәсіп ететіні айтылады («Мұхаммед» сүресі, 17-аят). Себебі, Алла тура жолға түскендердің ілімін арттырады, олар да дін жайында естігендерін үйреніп, білгенімен амал етіп, пайым-парасатын тереңдетіп, Пайғамбарға (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) деген сүйіспеншілігін күшейтіп, кәміл сенімі арқылы жүректерін күнә атаулыдан барынша сақтаған әрі лайықты түрде тағзым ететін тақуа жандарға айналады[14]. «Фатх» сүресінің мына аятында: «Алла иманы күшейген үстіне күшейе түссін деп, мүміндердің жүрегіне тыныштық ұялатып, көңілдерін орнықтырды. Күллі аспан әлемі мен жердің әскерлері Алланыкі. Алла – Алим (бәрін лайықты түрде біледі) әрі Хаким (барлық істері мен үкімдері хикметке толы асқан даналық иесі)» («Фатх» сүресі, 4-аят), – деп көрсетіледі. Осы аяттағы «иманы күшейген үстіне күшейе түссін деп» айтылған сөзді Имам Рази былай түсіндіреді: a) Алла мүміндерге үсті-үстіне бірқатар міндеттер жүктеді және шынайы мүміндер де осы жүкті ауырсынбай, толық көтеруге шын ықыласпен бойұсынды. Мәселен, олар Алланың бар әрі жалғыз екеніне сенуге бұйырылды. Олар ләм-мим демей, иман келтіріп, бұйрықты орындады. Кәпірлермен соғысуға және қажылық жасауға әмір етілді. Олар бұған да толықтай иланып, бойұсынды. Осылай олардың иманы күшейген үстіне күшейе түсті. ә) Алла олардың жүрегіне тыныштық ұялатып, көңілдерін орнықтырды. Олар ғайыпқа иман келтіру арқылы нақты дәлелдермен һәм пайым-парасатымен илаһи жәрдемді жүрекпен сезініп, көзбен көріп, одан сайын имандарын күшейте түсті. б) Мүміндер иман негіздеріне шынайы сенумен қоса, шариғаттағы бұйрықтар мен тыйымдарға да бойсұну арқылы имандарын нығайтты. Өйткені, олар Алланың жалғыздығына, хазірет Мұхаммедтің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) Оның елшісі екеніне және барша адам баласының қиямет күні қайта тірілетініне жүрекпен сеніп қана қоймай, Пайғамбардың (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) айтқандарының дұрыстығына және Алла бұйырған бар нәрсенің парыз екеніне иман еткен. в) Олар жаратылысынан бар болған иманын уақыт өте келе дәйекті дәлелдермен қуаттап, одан сайын күшейткен[15]. Осы мәселеге қатысты айтылған келесі аятта Алла Тағала былай деп бұйырады: «Біз тозақ сақшыларын тек қана періштелерден тағайындадық. Олардың санына келсек, оны кәпірлер үшін сынақ һәм азап себебі қылдық. Сондағы мақсатымыз кітап иелері (Мұхаммедтің Алланың елшісі екеніне) шәк-шүбәсіз кәміл илансын, мүміндердің иманы одан сайын арта түссін һәм кітап иелері мен мүміндердің титтей де күмәні қалмасын дедік. Сондай-ақ, жүректерінде кесел болғандар мен кәпірлер: «Сонда Алла осы мысал арқылы не айтқысы келді?» – десін, деген едік. Міне, осылай Алла қалағанын тура жолдан тайдырып, қалағанын тура жолға салады. Раббыңның әскерлерін бір Өзінен басқа ешкім білмейді. Бұл (яғни, тозақтағы азап періштелері және Раббыңның басқа да әскерлері жайлы айтылған хабар) тек адамзатқа жасалған ескерту ғана» (Мүддәссир сүресі, 31-аят).

Имам Матуридидің пікірінше, жүрекке нық орныққан иманды ұдайы арттырып отыруға болатындықтан, шынайы мүміннің күмән мен күпірліктен сақтануға және алыстауға бағытталған әрбір іс-әрекеті иманның жаңаруына һәм нығаюына алып келеді. Дәл осы секілді күпірлік етушінің ақиқатты мойындамаудағы қырсықтығы мен көрсоқырлығы да күпірліктің күшеюіне септігін тигізеді. Ол «иманның нығаюын» иман етілген нәрселердің білінбеген жаңа қырларының көбеюі салдарынан иман ету аясының кеңейіп, ижмали (тұтас) иманның тафсили (толық) иманға айналуы деп түсіндіреді[16]. Имам Разиден «Сіздің ойыңызша, адамның иманы иман келтіруі керек болған нәрселер тұрғысынан көбеймейді де, кемімейді де. Олай болса, осы аятты қалай түсіндіресіз?» деп сұрағанда, ол: «Біз бұл аятты адам иманының жемісі һәм нәтижесі болатын нәрселердің күшеюі деген мағынада түсінеміз», – деп жауап береді[17].

Иманның жаңаруына және ескіруіне қатысты хадистер. Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) өз хадистерінде иманды жаңарту мәселесіне де тоқталып өткен. Алланың елшісі (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) бір күні сахабаларына: «Иманды жаңартыңыздар» деп бұйырғанда олар: «Уа, Расулулла, қалай жаңартамыз?» деп сұрайды. Сонда өзі: «Лә иләһә иллалла деген сөзді қайталау арқылы» деп жауап береді»[18]. Сондай-ақ, сахабаларына: «Лә иләһә иллалла» деу арқылы Алланы жиі еске алу және Одан кешірім сұрау сіздің міндетіңіз. Себебі, Ібіліс: «Мен адамдарды күнә істеуге итермелеу арқылы құрдымға кетірсем, олар мені «Лә иләһә иллалла» деп айту және Алладан кешірім сұрау арқылы пұшайман етеді» деп айтады[19]. Осы хадистегі «жәддиду иманәкум би лә иләһә иллалла (қазақша: Иманды «Лә иләһә иллалла» деу арқылы жаңартыңыздар)» сөзін жан-жақты тәпсірлей келе, Фетхуллаһ Гүлен өз ойын былайша түйіндейді: «Иманды жаңарту мәселесі ұдайылықты қажет етеді. Сондықтан мүміннің тұла бойында өз иманын жаңартып отыру дағдысын қалыптастырып, оны өз болмысына сіңісті ету үшін иманын ұдайы тереңдетіп, оны көркем құлшылықтармен безендіруі тиіс. Адамның рухани жаңару талабын «Лә иләһә иллалла» деумен бастап, оны мағрифатқа, мағрифатты махаббатқа, махаббатты шынайы ықылас пен ғашықтыққа, шынайы ықылас пен ғашықтықты ұдайы жаңғырту арқылы толық қанағаттандырып, иманның ең жоғарғы шыңына жетуге болады»[20].

Пайғамбарымыз (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) иманның тың серпіліске мұқтаж екенін бізге мынадай мысал арқылы түсіндіреді: «Шек-шүбәсіз, иманыңыз көйлектің тозғаны секілді тозады һәм ескіреді. Сол себептен, Алла Тағаладан жүрегіңіздегі иманды жаңалауын (күшейтуін) сұраңыз»[21].

Өзі жиі-жиі Құран оқуға және әрдайым Алланы еске алуға шақыра отырып, келесі хадисінде мынаны бұйырады: «Адамдардың жүрегі де су тиген темір секілді тот басады. Оны кетірудің бірден-бір жолы – жиі-жиі Құран оқу және Алланы көбірек еске алу»[22]. Алла Тағала қасиетті Құран аяттарының бірінде мүміндердің иманы күшейген үстіне күшейе түссін деп, олардың жүрегіне тыныштық ұялатып, көңілдерін орнықтыратынын баяндайды. («Фатх» сүресі, 4-аят).

Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) те осыған қатысты былай дейді: «Қандай да бір қауым Алланың үйлерінің біріне жиналып, Алланың кітабын оқыса және бір-бірінен дәріс алса, оларға Алланың тыныштығы түседі, олардың үстін илаһи мейірім жабады, жан-жағын періштелер қоршайды және Алла да жанындағы (күнәһар пенделер үшін жарылқау тілейтін) періштелерге (жеке-жеке) олар жайлы хабар береді»[23].

ИМАНДЫ ЖАҢАРТУДЫҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ

Құран оқу

Құран оқыған кісі тікелей Алламен тілдесіп отырғандай сезімде болады. Себебі, хадисте: «Араларыңнан біреу Раббысымен сөйлескісі келсе, Құран оқысын!» – делінген[24]. Құран оқу – Алла елшісінің (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) ерекше мән беріп, ұдайы орындаған сүннеті. Хузайфа ибн Яман (р.а.) достарымен бірге Мәдинада Пайғамбарымызға (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) қонақ болған күндерді былайша есіне алады: «Алла елшісі кешкісін құптан намазынан кейін қасымызға келіп, бізбен Ислам жайында әңгімелесетін және Меккедегі азапты күндерінен сыр шертетін. Бір күні қасымызға кешігіңкіреп қосылды. Мен: «Уа, Расулалла! Кештеу келдіңіз ғой!» дегенімде: «Құранның күнделікті оқып жүргенімдей бөлігін (хизб) оқып-бітіріп шығамын деп кешігіп қалдым» деп жауап берді. Таңертең бұл жайында сахабалардан сұрадық. Олар: «Біз Құранды бөліктерге бөліп оқимыз. Үш, бес, жеті, тоғыз сүреден өз алдына топтастырып (хизбқа) бөлеміз» деді[25].

Истиғаза (Алладан зұлымдық пен шайтанның қастығынан сақтауды сұрау)

Алла Тағала қасиетті Құран аяттарының бірінде былай деп бұйырады: «Ендеше, Құран оқитын кезде Алланың рақымы мен құзырынан қуылған шайтанның уәсуәсасынан (сақтай гөр деп) Аллаға сыйынып, пана тіле» («Нахыл» сүресі, 98-аят). Оң жағынан да, сол жағынан да жақындайтын шайтанның уәсуәсасынан Құран оқитын кездің өзінде сақтану қажет болса, онда әлбетте өзге ғибадаттарды орындау кезінде де міндетті түрде одан сақтану үшін Аллаға көбірек сыйыну қажет[26]. Әсіресе, жүрегіміз ғапылдыққа бой алдырып, бейғам күй кеше бастаған кезде[27] дереу истиғаза мен истиғфарға бет бұру керек. Жүректің қарайып, қатаюын тек қана шынайы тәубеге келіп, Аллаға сиыну және Одан пана тілеп, кешірім сұрау арқылы алдын алуға болады. Келесі хадистерде біздерге шайтанның, әсіресе, адам баласының иманын әлсіретіп, құрдымға кетіру үшін аянбай тер төгетіні және бұған қалай тойтарыс беру керектігі баяндалады: «Шайтан араларыңызда біреуге келіп, одан «Ананы кім жаратты, мынаны кім жаратты?» – деп сұрай бастайды және соңында «Ал Раббыңды кім жаратты?» – деп, күмән-күдіктің шырмауына түсіруге тырысады. Міне, осы мезетте сол адам дереу Аллаға истиғаза жасасын және ой-санасын күмәнді сұрақтардан тазартсын»[28]. Сондай-ақ, ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм): «Шүбәсіз, шайтан араларыңызда біреуге келіп, (іштей сыбырлап): «Сені кім жаратты?» – деп сұрайды. Сен: «Алла» деп жауап бересің. Сонда «Жақсы, Алланы онда кім жаратты?» – дейді. Сіздердің араларыңызда біреу ой-санасында осындай сұрақ туындап жатса, дереу «Әмәнту билләһи уа расулиһи (Аллаға және пайғамбарына иман еттім)» деп айтсын. Себебі, осы сөзді айту арқылы күмәннан арыласыз (сонда шайтан алды-артына қарамай қашады)»[29], – деп бұйырады. Алла елшісі (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) адамдарды мұң-қайғыға батыратын, зиянға ұшырататын, осы дүние мен ақыретте құрдымға кетіретін жағдайлардан Аллаға сыйынып, дұға жасайтын. Оның жәһаннамнан, тозақ отынан, қабір азабынан, күллі жаратылыс атаулы мен нәпсінің жамандығынан, кедейліктен, қарыздың ауыр қыспағынан, жалқаулықтан, күпірліктен, жаман мінез-құлықтан, нәпсінің қалауы мен көрсеқызар құмарлығынан, тағдырдан, қартаюдан, әртүрлі пәлекеттерден Аллаға сақта деп сиынуын осыған жатқызуға болады[30].

Истиғфар (тәубеге келіп, кешірім сұрау)

Пайғамбарымыз (саллаллаһу әләйһи уә сәлләм) тәубеге келіп, Алладан кешірім сұрау (истиғфар) арқылы ар-ожданның қалай тазаратынын мынадай көркем теңеумен түсіндіреді: «Адам күнә жасағанда оның жүрегінде қара дақ пайда болады. Егер ол күнә жасаудан бас тартып, шынайы тәубеге келіп, Алладан кешірім сұраса, оның жүрегі әлгі дақтан тазарады. Ал, тәубеге келмей, тағы бір күнә жасаса, оның жүрегінде тағы бір дақ пайда болады. Ақыр соңында (күнә жасай-жасай) оның жүрегі тұтастай қарайып, тот басады. Міне, Алланың «Олардың өз қолдарымен істеген күнәлары жүректерін әбден қарайтып, тотықтырып тастаған (сондықтан олар ақиқатты көре алмауда)» («Мутаффифин» сүресі, 14-аят) деген аяты осыны білдіреді»[31]. Кешірім сұрау дұғаларының ішіндегі ең абзалы әрі ең көркемдісі мына дұға: «Алла Тағалам, Сен менің Раббымсың. Сенен басқа ғибадат етуге лайық құдай жоқ. Мені Сен жараттың және мен Сенің құлыңмың. Әу баста Өзіңе берген уәдемде тұруға және лайықты түрде құлшылық жасауға шамам келгенше тырысып жатырмын. Жасаған қателіктерімнің кесірі тимесін деп Саған сиынамын. Маған берген нығметтерің үшін Саған сансыз алғыс пен шүкір айтамын. Жасаған кемшіліктерім мен күнәларымды мойындап, Саған тәубе етемін. Раббым, мені кешіре гөр. Күмәнсіз, тек Сен ғана күнәларды кешірушісің»[32].

Қорытынды

Адам баласының жаратылу себебі – Алла Тағаланы танып-білу және Оған иман ету. Иман – пенде үшін мәңгілік бақытқа бөленудің жалғыз кілті. Ендеше, Алланың шынайы құлы болуды армандайтын кез-келген пенде үшін ақырғы демі қалғанша иманын көздің қарашығындай қорғаштап, оны ұдайы жаңартып һәм нығайтып отыру аса маңызды. Себебі, кәміл иман еткен адамның күллі жамандық атаулыға бой бермей, жазмыштың жазғанына көніп, барша қиыншылыққа төтеп берері сөзсіз. Адам баласының өз ілімін арттырып, иманын нығайтуы үшін Алла Тағаланың бұйрығымен өз бойында және әлемде орын алып жатқан жағдайлар мен белгілерді көріп, Алланы танып-білу жолындағы көкжиегін кеңейтіп, көп дұға жасауға, Оған жалбарынып, өзіне кешірім сұрауға, жиі-жиі Құран оқуға, білгенін ой елегінен өткізіп, ақыретке дайындығын күшейтуге міндетті. Ақ пен қараның, жақсы мен жаманның аражігін дұрыс ажырата білгендер көркем мінезділікке қауышу бақытына бөленеді. Жаратушы Раббымыз баршамызға кәміл иман нәсіп етсін!

www.akikat.kz

СІЛТЕМЕЛЕР

[1] Бұхари, Иман, 33; Tирмизи, Жәһаннам, 9; Ибн Мажә, Зухд, 37.

[2] Taбарани, әл-Мұғжамул-әусат, 6/226 (6254), 8/262 (8580), Дарул-Харамайн-1995; Ибн Мажә, Mұқаддима, 9 (65); Бәйһақи, Шуабул-Иман, 1/47 (16), Дарул-Кутубил-илми-2000.

[3] Әбу Ханифа, Шарху Фиқһил-әкбар, б. 11, Дарун-Нил, 2007.

[4] فالإقرار وحده لا يكون إيماناً. لأنه لو كان إيماناً لكان المنافقون كلهم مؤمنين. وكذلك المعرفة وحدها لا يكون إيماناً. لأنه لو كانت إيماناً لكان أهل الكتاب كلهم مؤمنين. وقال اللّٰه تعالى في حق المنافقين: ﴿وَاللّٰهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾ (المنافقون 631) وقال اللّٰه تعالى في حق أهل الكتاب: ﴿اَلَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ﴾ (البقرة 2146, والأنعام 620) Әбу Мансұр Мұхаммед ибн Махмұд әс-Самарқанди, Шархул-Фиқһил-әкбар, б. 148, Катар, мерзімсіз.

[5] Mатуриди, Әбу Мансұр, Китабут-Tаухид, б. 375, Дарул-Машриқ, Бейрут, Лубнан, мерзімсіз.

[6] Mатуриди, сонда, б. 380.

[7] Әт-Tафтазани, Садуддин, Шархул ақаидин-Нәсафи, б. 82, Мактабатул-Куллиятил-Әзхари, Каир-1988.

[8] Әр-Рази, Фаһруддин, Tафсирул-Кәбир Мафатихул-Ғайб, 11/76, Дарул-фикр-1981.

[9] Әт-Tабари, Ибн Жарир, Tафсирут-Taбари, 22/436, Дару Хижр, Kaир-2001.

[10] Бұһари, Иман: 3; Мүслим, Иман: 57-58, (35-36); Әбу Дәуіт, Сүнән: 15, (4676); Tирмизи, Иман: 6, (2617); Нәсаи, Иман: 16, (8, 110); Ибну Мажә, Mұқаддима: 9, (57)

[11] Әл-Құртуби, Aхмед ибн Әби Бәкір, әл-Жамиу ли ахкамил-Құран, 5/424-425, Mуассасатур-Рисала-2006.

[12] Құртуби, сонда, 9/451.

[13] Рази, сонда, 14/236-237.

[14] Құруби, сонда, 19/264.

[15] Рази, сонда, 28/80-81.

[16] Имам Матуриди, Tәуилату ахлис сунна, 2/290 (Hanifi Özcan, "Mâtüridî'ye Göre İman-İslâm-İhsân ve Küfür İlişkisi", Diyanet İlmi Dergi, 29/3, s. 93).

[17] Рази, сонда, 30/206.

[18] Aхмед ибн Ханбәл, 2/359 (8695).

[19] Әбу Яғла әл-Маусили, Mүснаду Әби Яғла, 1/99 (136), Дарул-қибла, Жидда-1988.

[20] Фетхуллаһ Гүлен, Фыкыр Атласы, 71 б. Ніл Йайынлары, Измир-2007

[21] Хаким, Mүстадрак, 1/45 (5), Дарул-Харамайн-1997.

[22] Бәйһақи, Шуабул-иман, 2/353 (2014), Дарул-кутубил-илми-2000.

[23] Mүслим, Зикр 38, (2699); Әбу Дәуіт, Әдаб 68, (4946); Tирмизи, Худуд 3, (1425).

[24] Mунауи, Файзул-қадир, 1/320 (360), Дарул-Мағрифа-1972.

[25] Aхмед ибн Ханбәл, 4/9; Ибн Мажә, Иқаматус-салауат, 178.

[26] Әбу Сууд, Иршадул-Ақлис-Сәлим, 3/399, Mактабатус-Саада, Рияд - 1997.

[27] Tабарани, әл-Mұғжамул-Әусат, 5/247 (5220), Дарул-Харамайн-1995.

[28] Бұхари, Фитән, 15, Риқақ, 52; Mүслим, Фитән 4, 7, 10, Зикр, 47-52, 61, 62, 66, 73, 76, 96, Бирр, 109, 110, Фәдаилус-сахаба, 140, Әйман, 36.

[29] Aхмед ибн Ханбәл, 6/257 (26246).

[30] Бұхари, Дағуат, 35-46, Әтғима, 28, Әшриба, 30; Бадул-халқ, II, Әдеб, 76, Tафсиру сура, 6/2, Әзан, 149.

[31] Tирмизи, Tафсирул-Құран, 83 (3334); Ибн Мажә, Зүхд, 29.

[32] Tирмизи, Дағуат, 15.