Қазақ халқының сан ғасырлық тарихы мұсылмандық ұстанымнан ауытқымай келе жатқандығы шәк келтірмес ақиқат. Сондықтан, халқымыздың болмысына сіңісіп, өмірінен ойып орын алған рухани дүниетанымы мен әдет-ғұрпын исламнан бөліп қараудың өзі үлкен жаңсақтық. Себебі, наным-сенім мен әдет-ғұрып кез келген халықтың күнделікті тыныс-тіршілігі әрі елдігін айғақтайтын іс-жүзіндегі мәдениеті мен өркениетінің көрінісі. Осы егіз ұғым бір-бірінен бөліп қарауға келмейтін рухани құндылық саналады.

 

Қазақ халқының рухани құндылығы имам Әбу Ханифа негізін қалап, оны ары қарай ғылыми бірізділікке келтірген имам Матуридилік сенімдік жүйе болып табылады. Бұл рухани құндылықты келешек ұрпаққа халқымыздың дүниетанымы негізінде түсіндірудің берері мол деген ойдамыз. Ал, қазақ халқының рухани әлемі жайлы сөз бола қалса, бірден Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмед Йүгүнеки, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайберді, Ахмет Байтұрсынұлы, Ыбырай Алтынсарин қатарлы ойшыл, түрлі ғылым салаларының дамуына зор үлестерін қосқан, қазақтың біртуар саңлақтары ойымызға оралады. Бұлардың әрбірі том-том кітапқа арқау боларлық ұлы тұлғалар. Сол себепті, осы бір шағын мақаламызды қазақ руханиятының қайнаркөздерінің бірі әрі бірегейі болған Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы кейбір жыр шумақтарын имам Матуридидің наным-сенімдік принциптермен салыстырмалы түрде талдауды жөн көріп отырмыз.

 

Әзіз уә Ұлы Алла тағаланың есім-сипаттары 

«Алла атымен бастадым сөз әлібін,

 Жарылқаған, жаратқан бір тәңірім»[1] деп, жыр шумақтарын қасиетті Құранның жүз он үш сүресінің басында қайталанатын «Мейірімді және аса қамқор Алланың атымен бастаймын» деген сөзімен, яғни, Құран тәсілімен бастайды.

 

Имам Матуриди Құрандағы: «Сүлейменнен екен және мейірімді әрі аса қамқор Алланың атымен, – деп басталыпты» (Нәмл сүресі, 30-аят) деген аяттың тәпсірінде: «Алла Тағала Кітабында, Сүлеймен пайғамбардың «Мейірімді әрі аса қамқор Алланың атымен» деген сөзімен бастағанын хабарлап тұр. Яғни, «Мейірімді әрі аса қамқор Алланың атымен» деген сөздің мағынасы сәжде жасап, құлшылық етуге Алла Тағала ғана лайық екенін білдіреді. Әрі осы қасиетті «Мейірімді әрі аса қамқор Алланың атымен» деген сөзбен әрбір сөздері мен істерін (басқаға жазған хатын да) бастау пайғамбарлар мен елшілердің кесімді әдеті»[2] деген.

 

«Жаратты Ол: жасыл көк, ай, күн, түнді,

Қара жер, ел, заман, уақыт, бұл күнді.

Қалады да, жаратты бар болмысты,

«Бол!»­­ – деді де, бірден бәрін болғызды» десе, Құранда: ««Алла – Халиқ (Жаратушы), Бәри (жаратуда ешкіммен ортақтас болмайды), Мусаууир (әр жаратылысқа өзіне жарасымды келбет беріп, бейнелеуші). Ең көркем есімдер бір Өзіне ғана тән» (Хашр сүресі, 24-аят), «Сондай көктер мен жерді жаратқан Алла, олар сияқтыны жаратуға күші жетпей ме? Әлбетте, күші жетеді. Ол әр нәрсені жаратушы, толық білуші. Шын мәнінде Ол бір істің болуын қаласа, Оның бұйрығы оған «бол» деу, сонда ол бола қалады» (Ясин сүресі, 81, 82 - аят) делінеді.

 

Жалпы жаратылыс туралы баяндалатын аяттар негізінде имам Әбу Ханифа: «Аспан әлемдерін, адам өз болмысын және басқа жаратылысты көре тұрып Жаратушысының құдіретін сезіп, танымай дүниеден қайтқан адам ақырет күні Жаратушысы алдында Ислам діні жайлы естімедім деп уәж айта алмайды. Себебі, адам Жаратушысын осы жаратылыстарға қарап тануға болады»[3] десе, имам Матуриди: «Аспан, жерді жоқтан бар еткен Зат (Алла) үшін сол жаратылысты қайтадан жарату әуелгіден қиын емес. Міне, бұл өлгеннен кейін қайта тірілудің хақтығын дәлелдейді. Халиқ, Алим (әр істен хабардар) Жаратушы «бол» деуімен кез-келген нәрсе лезде бола кетеді»[4] деген.

Бұл кемеңгер екі имамның Жаратушының барлығын дәлелдеудегі ұстанымымен оның жолын ұстанған ақын Жүсін Баласағұнның тәсілі бір. Үшеуі де Жаратушының барлығына жаратылыс айғақ болса, Оны сол жаратылысқа қарап тану ақыл иесі болған адамзатқа міндет екенін айтады.   

 

«Жаралғанның бәрі мұңлық, мұңы көп,

Ием ғана, Жалғыз, шері, мұңы жоқ.

Әй, Ерікті, Күшті, Мұңсыз Құдайым,

Бұл есімдер Саған ғана лайықты.

Ұлық Сен, серігі жоқ Жалғызсың,

Жаратушым, жоқ Өзіңмен түсер тең!» десе, Құранда: «(Оларға) айт: Ол Алла жалғыз (Құдай)! Алла – мұңсыз! Ол тумаған да, туылмаған! Сондай-ақ, Оған тең келер ешкім жоқ!» (Ықылас сүресі) делінеді.

 

Имам Матуриди: «Бұл сүре Алла Тағаланың заты немесе Оның сипаты туралы сұрағандардың барлығына жауап болады. Аяттағы «Әхад» сөзі әуелден бар, мәңгі бола беретін Алла Тағаланың затында ұқсасы болмаған жалғыздығын білдіреді. Ал, «әс-Самад» сөзі мұңсыз, ешкімге және еш нәрсеге мұқтаж емес. Керісінше, күллі жаратылыс жаратылуында, жаралған соң уақыттық немесе мәңгілік тіршілік етуінде Оған мұқтаж екенін білдіреді. Міне, бұл Оның еш нәрсе болмағанда бар болғанын әрі мәңгі-бақи болуының хақтығын растайды. Ол барша жаратылысты бірізділікпен басқарып, игеріп тұруға құдірет-күші жеткілікті»[5] деген.     

 

Құран аяттарында баяндалған Алланың есім-сипаттарын имам Матуридидің түсіндіруі негізінде ақын Баласағұн да «Жалғыз, мұңсыз, теңі жоқ» сынды мағыналарын жыр шумақтарына қоса отырып, Оның Жаратушылық ерекшеліктеріне тоқталады.

 

«Іш пен тысты бірдей білген Асылсың,

 Көзден – жырақ, көңіліме жақынсың.

Саған өзге кіріге алмас Дарасың,

Әуелгі де соңғы да Өзің, Сарасың» десе, Құранда: «Күллі аспан әлеміндегі және жердегі барлық нәрсе Аллаға тиесілі. Іштеріңдегі (ниет-пиғылдарыңды, әдейі ойлаған жаман ойларыңды) жария етсеңдер де, жасырсаңдар да, Алла сендерді сол үшін жауапқа тартады» (Бақара сүресі, 284-аят), «Ол ең әуелгі (Өзінен бұрын еш нәрседе болмаған), ең соңғы (барлық нәрсе жойылғанда да мәңгілікке қалады)» (Хадид сүресі, 3-аят) делінеді.

 

Имам Матуриди мәзһабы бойынша, жәннат пен тозақ және ол екеуіне кіргендер де (мұсылман, кәпірлер де) мәңгілік  қалады. Қасиетті Құранда: «Олар онда мәңгі қалады» (Бақара сүресі, 25-аят) деген. Имам Матуриди: «Алла тағаланың әуелден бар болуымен мәңгі-бақи тірі қалуы Оның Жаратушылық затына тән қасиет. Ал жәннат пен тозақ жаратылған соң мәңгі қалуы Алла тағаланың қалауымен болған іс»[6] деп, Алла Тағаланың мәңгілік болуымен жәннат пен тозақтың мәңгі болуындағы айырмашылықты ашып түсіндіреді. Ал, ақын Жүсіп Баласағұн да, Алла дүниеде көзге көрінбесе де, әркімнің көңілінде бір Аллаға деген сенім бар. Ол әр ісімізден хабардар. Әрі Ол ежелден бар, мәңгі бола беретінін халқымызға жыр шумақтары негізінде жеткізеді.

 

«Қанша ұшқан, жүрген, жүзген, інде өскен,

Ішіп-жемі Сенен болып күн кешкен» десе, Құранда: «Жер-жаһанда ризығы Алладан келмейтін бірде-бір қыбырлаған тіршілік иесі жоқ» (Һуд сүресі, 6-аят) делінеді.

 

Имам Матуриди: «Ризық мәселесін Алла тағала Өзі кепілдігіне алды. Бұл аят ризық беру тек Алланың иелігіндегі іс екеніне айғақ. Олай болмағанда, бір құдірет күш Алла тағаланы кепілдік берген ісін орындаудан қайтарып, дәрменсіз күйге кіріптар еткен болады. Әрі Ол уәдесін орындауда басқаның көмегіне зәру, біреудің басқаруында дегендік. Бұл өте қатерлі ағаттық»[7] дейді. Ал, ақын Жүсіп Баласағұн бүкіл жаратылыстың риздығын беретін бір Алла екенін өлең жолдарында да ашық айтады.

«Сиындым мен Сенде үміт, сенім де,

Өзің қолда мұңға батқан жерімде» десе, Құранда: «(Уа, Жаратқан!) Бір Өзіңе ғана құлшылық етіп, бір Өзіңнен ғана медет тілейміз» (Фатиха сүресі, 5-аят), «(Уа, Мұхаммед!) Егер құлдарым сенен Мен туралы сұраса, Мен оларға өте жақынмын. Маған жалбарынып, дұға еткеннің дұғасын жауапсыз қалдырмаймын. Ендеше, олар да Менің үндеуіме оңды жауап берсін һәм Маған лайықты түрде иман келтіріп, соның арқасында (ақыл-ой әрі рухани тұрғыдан) кемелдену жолына түссін» (Бақара сүресі, 186-аят) делінеді.

 

Имам Матуриди: «Құл дүние және ақыреттік мұқтаждығынан айығып, ісінің оң шешім табуын тек қана Алла Тағаладан сұрауы керек. Әсіресе, «Бір Өзіңе ғана құлшылық етеміз» деген сөзінің астарында әркімнің Жаратушысынан жалбарына тілеуге тиісті ісі құлшылығы болмақ. Өйткені, өмірде маңызды болған іс құлшылықтың Алла құзырында қабыл болуы»[8] деген. 

Иә, Қазақ: «Құдайдан сұрағанның екі бүйірі шығады, пендеден сұрағанның екі көзі шығады» деген халық. Әрдайым тілегін бір Жаратқаннан тілеген. Оны ақынның «Сиындым мен...» деп басталатын жыр шумақтары растайтынын көруге болады.

 

Аталмыш жыр шумақтарында ақын Жүсіп Баласағұн, «әл-Халиқ (Жаратушы), әл-Ирада (қалау), әл-Құдра (құдіреттілік), әс-Самад (мұңсыздық), ортағы жоқ Жалғыздық, әл-Алим (көрнеу және көмескіден хабардар), әл-Қидам, әл-Бақи, әр-Раззақ (ризық беруші) және әл-Мәғбуд (құлшылық етуге лайық зат) сынды Алла тағалағаның есім, сипаттарына тоқталады. Жаратушы Алла тағала әл-Халиқ сипатымен «Бол!» десе, қалағаны болатынын, қалағанын жаратуға Ерікті, Құдірет күші жететінін айтумен қатар Жаратушы Алла тағаланы көзбен көре алмасақ та, жаратылысына қарап танимыз, сенеміз дейді. Жүрегімізде Жалғыз Алла тағала туралы сенім бар. Ол Алла тағала әзәлдан бар, мәңгі тірі қала бермек. Құлшылық етіп, сиынуға Сол ғана лайық екенін айтып, сүнниттік бағыттағы ақидалық мәселелерді бір жүйеге келтірген имам Матуриди көзқарасына сүйене отырып, сенім негіздерін жыр шумақтары арқылы қазақ халқының түсінігіне сәйкес түсіндіреді. Міне, бұл ислам діні шақырған таза сенім негізі болмақ.

 

Алла тағаланың соңғы елшісі Мұхаммед (с.а.у)

Ақын: «Рахымды ием пайғамбарын жіберді,

Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі.

Түнек түнде шамы болды халықтың,

Саған, жұртқа нұрын шашты ол жарықтың» десе, Құранда: «Біз сені (Мұхаммед) бүкіл әлемге рақым етіп қана жібердік» (Әнбия сүресі , 107-аят), «Алла иман келтіргендердің иесі, оларды қараңғылықтан (күпірден) жарыққа (иман нұрына) шығарады» (Бақара сүресі, 257-аят) делінеді.

 

«Әнбия» сүресіндегі аталмыш аятқа түсіндірме жасаған имам Матури: «Алла Тағаланың жіберген бүкіл елшілері, түсірген кітаптары әлемдер үшін рақым болып саналады. Қасиетті Құранда Иса (а.с.) туралы: «(Ол) Бізден келген рақым. Бұл үкімі кесілген іс» (Мәриям сүресі, 21-аят) деген. Ал, елшілердің соңғысы Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жаратылысқа, әсіресе, адамзат пен жын әлеміне рақым болып жіберілуіне келер болсақ, әуелгісі бұл дүниеде үмбетіне азаптың берілмей кешіктірілуі. Екіншісі, Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннетін ұстанып, жолына ергендер оның құрметімен дүние және ақыретте бақытқа қауышуы. Үшіншісі, ақырет күні Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Алланың рұқсатымен зіл-батпан ауыр күнә жасаған жандарға да шапағат етуі»[9] деп, аяттағы рақым ұғымының ауқымы кең екенін айтады.  Бұл жерде имам Матуриди мен ақын Жүсіп Баласағұн екеуі де бір нәрсеге баса мән беріп отыр. Ол – соңғы пайғамбар Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жіберілу мақсаты жер бетінде ізгілік қалыптастыру, рақымдылықты жаю. Осыдан кейін оның өміріне қысқаша былай тоқталады. 

 

«Ата-анадан жетім қалып келді ол,

Үмбетіне тілек тілеп, берді жол.

Сені тілеп, бейнет шекті күні-түн,

Салауат айт, мақта, ақта үмітін!» десе, Құранда: ««Расында, сендерге араларыңнан ардақты бір пайғамбар келді. Қиналуларың оған ауыр тиеді. Сендерге өте ынтық. Мүминдерге тым жұмсақ, ерекше мейірімді»(Тәубе сүресі, 128-аят), «Алла мен періштелері міндетті түрде пайғамбарға салауат айтады. Уа, мүміндер! Сендер де оған салауат айтып, шын көңілмен сәлем жолдаңдар!» (Ахзап сүресі, 56-аят) делінеді.

Ақын Жүсіп Баласағұн: «Сені тілеп, бейнет шекті күні-түн,...» деген жыр шумағы, соңғы пайғамбар өзіне қаншама жапа шектіріп, жақын туыстары мен достарын өлтірген дұшпандары үшін де: «Алла тағалам! Елімді кешір. Өйткені, олар бұл қылмыстың бәрін мені танып, түсінбегендіктен істеп жүр!»[10]деп, тек адам­зат бақытын тілеген рақым пайғамбары екенін айтып, оған салауат жолдауға шақырады.

 

«Елге деген рақымы ол Құдайдың,

Қылығы хош, құлқы түзу, шырайлы.

Пейіл бұрдым енді оның жолына,

Сүйдім сөзін, сендім ділі оңына.

Иә, Иләһім! Қорғап менің көңілімді,

Қияметте пайғамбармен бірге еткін» десе, Құранда: «Сен керемет көркем мінез-құлыққа иесің» (Қалам сүресі,4-аят), «Алла тағала, жанымды мұсылман етіп ал, әрі салиқалы (Пайғамбар, сахаба және әулие) жандармен бірге қыл» (Юсуф сүресі, 101-аят) делінеді.

 

«Қалам» сүресіндегі аталмыш аяттың тәпсірінде имам Матуриди: «Оның (с.а.у.) аһлақы – Құран. Ол өмірін «Мұсылмандарға қанатыңды жай (мейірімді бол)!», «Жамандықты ізгілікпен түзет» сынды Құран аяттарының тәрбиесімен айшықтады. Ол (с.а.у.) қолымен де, тілімен де өзге жандарға зиянын тигізбей, көркем қарым-қатынас жасай білді. Ешкімге зәбір көрсетпейтін жан екендігіне дұшпандары да күдіктенбейтін еді. Бүкіл адамға бірдей қарап, олардың ар-намысын өте жоғары бағалайтын. Тіпті, өзгелердің бақыты үшін таусыла жаздайтын. Міне, осындай сәттерінде Алла Тағала: «Олар бұл Құранға иман етпеді деп іштей жүнжіп, өз-өзіңнен безуің керек пе?!» деп жұбататын»[11] деген.

 

Ал, ақын Жүсіп Баласағұн жыр шумақтарында да соңғы пайғамбарға тән сенімділік пен мейірімділік көркем мінез-құлықтың негізі ретінде қарастырылып, һәмма жұртты оған көңіл бөлуге шақырады.

Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзі де бір хадисінде: «Мен тек жоғары көркем мінез-құлықтың үлгісін көрсету үшін жіберілдім» деп, бұл дүниеге келу мақсатын нақтылай түседі.

 

Алла елшісі Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ісі, сөзі және істелген бір іске мақұлдық беруі – сүннет. Исламда сүннет Құраннан кейінгі орында тұрғанымен, оны Құранның өмірлік тәжірибеде іске асырылуы деп айтуға болады. Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сендерге маған Құран және онымен қоса ұқсасы да (сүннет) берілгенін ескертемін»[12] деген. Атақты хадис майталманы имам Әузағи: «Сүннеттің Құранға мұқтаждығына қарағанда, Құранның сүннетке мұқтаждығы басымырақ»[13]деп, исламда сүннеттің орны ерекше екенін баса айтады.

 

Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) әрбір сүннетінде біз сезе бермейтін дүние-ақыреттік тіршілігіміз үшін мол берекет бар. Ал өте маңызды сүннеті ретінде соңғы Елшінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бойындағы мына екі қасиетін ерекше атауға болады. Біріншісі: Алла елшісіне (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) уахи келгенге дейінгі «әл-Әмин» (сенімді) атымен танылған болатын. Екіншісі: уахи келе бастаған уақыттан дүниеден қайтқанға дейінгі «Рахым» (мейірімді) пайғамбар болып өмір сүруі. Әрі бұл қасиетті Құранда: «Ол өз ойынан сөйлемейді. Бұл тек көкейіне салынған уахи ғана» (Нәжім сүресі, 4-аят) деп, хадисті ғайру матлу (оқылмайтын) уахи екенін баяндайды. Яғни, сүннет адамзатқа дұрыс бағыт-бағдар көрсете алуы, оның Жаратушы тарапынан заңдастырылған уахидың бір түрі болғандығы.

 

Төрт халифаның ерекшеліктері

Матуриди мәзһабының көрнекті ғалымы имам әл-Бабурти: «Пайғамбарымыз Мұхаммедтен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кейін үмбеттің абзалы Әбу Бәкір әс-Сыддиқ, содан кейін Омар, содан кейін Осман, содан кейін Әли (Алла олардан разы болсын) екенін мойындаймыз. Алла Тағала: «Ізгілікте ең озат болғандар, алдыңғы лекте келетіндер. Бұлар – Аллаға бір табан жақын болғандар» (Уақиға сүресі, 10-11 аят) деген. Ізгілік істе алдына жан салмаған адам ол ең абзал жан. Оларды әрбір тақуа мүмін жақсы көрсе, кез келген бір бақытсыз мұнафық та жек көреді»[14] десе, имам әл-Бәздауи де аталмыш төрт халифаның реттілігін мойындау иман негізі саналатынын айта келіп: «Олардың халифа болатыны жайлы Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Менен кейін халифалық отыз жыл болады. Содан кейін патшалық» деген сөзі дәлел. Яғни, Әбу Бәкір екі жыл, алты айға жақын, Омар сегіз жарым жылдай, Осман он екі жыл және бірнеше ай, Әли алты жыл және бірнеше ай халифа болды. Бұл хадис болса сахих»[15] деген.

     

Ақын да: «Төрт серігі бар еді оның сенетін,

Әрбір істе бірге қолдап еретін.

Тәрк қылды мал, жан-тәнін, жүдеді,

Тек пайғамбар сүйінішін тіледі» деп, әуелі алғаш иманға келіп, бүкіл халықтан соңғы пағамбар Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлығына сүйінші сұраған Әбу Бәкірді тілге алады. Ал, төрт халифа туралы Құран: ««Мұхаммед (с.а.у.) Алла тағаланың елшісі. Онымен бірге болғандар, кәпірлерге қатаңырақ, өзара тым мейірімді. Оларды рұкұғта, сәждеде көресің. Олар Алладан мейірім әрі ризалық тілейді» (Фатых сүресі, 29-аят) деп, әуелі Мұхаммед (с.а.у.) Алла тағаланың елшісі екенін, сосын Пайғамбардан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кейін ретімен жер бетінде халифалық қызметін  атқаратын төрт халифаның (Әбу Бәкір, Омар, Осман және Әлидің) бойындағы қасиеттерін жалпылама айтады.

 

Аталмыш аятта: «Мұхаммед (с.а.у.) болса, Алла тағаланың елшісі». Ал «онымен бірге болғандар» деп барлық сахабаны айта келе, Әбу Бәкірді (р.а.) меңзейді. Өйткені, басқа сахабаларға қарағанда Әбу Бәкір бірінші болып иман еткен, қасірет тауқыметін бірге тартқан, һижрет кезінде Алла елшісіне жолдас болған және соңғы пайғамбар дүниеден қайтарда басы-қасында болып, имамдық қызметін атқарған. Міне, бұл оның Алла елшісінен кейін халифалыққа Құран нұсқауымен тағайындалуы болды.

 

«Сонсоң, Фаруқ еді кісі сарасы,

Тіл-ділі сай, халықтың ең данасы» десе, аталмыш аяттың жалғасында: «кәпірлерге қатаңырақ» деп бүкіл сахабаларды айта келіп, Омарға (р.а.) ишара етеді. Өйткені, Омардың бойындағы хақ пен нахақтың жігін ажыратуда қайтпас айбаты үшін «әл-Фаруқ» атағы берілді. Иман нұрына қаныққан соң ақиқатты паш етті. Мұһажирлер арасында бір өзі ешкімнен тайсалмастан жария һижрет жасауы сынды қасиеттері екінші халифалыққа Омарды меңзеп тұғаны еді.

«Үшіншісі, Осман – жомарт, ақылды,

Таңдаулы ер, сахи, кең-мол, асыл-ды» десе, аяттың келесі жалғасында: «өзара тым мейірімді» деген тұсы жалпы сахабалардың өзара өте мейірімді, ұйыған айрандай береке-бірліктерін білдірумен қатар, үшінші халифа Османды (р.а.) мұрат еткен. Себебі, оның ең негізгі ерекшелігі – биязылығы мен ұяңдығы еді. Айша риуаят еткен бір хадисте Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Османға көрсеткен ілтипатына таңданған Айша мәнісін сұрайды. Сонда Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Осман өте жұмсақ, ұяң жан. Одан періштелер ұялып, қысылғанда мен қалайша ұялмаймын»[16]деген.

«Әли – сонсоң, жігерлі, мәрт, ер-ді,

Жүректі, отты, ақыл-ойы кемел-ді» десе, аяттың соңғы жалғасында: «Оларды рұкұғта, сәждеде көресің. Олар Алладан мейірім әрі ризалық тілейді. Олардың жүздерінде сәжделердің ізі бар» деп, бүкіл сахабалар жайлы айта келіп, Ислам тарихында Алла разылығына бөленген «Мұртада» лақаб атына ие төртінші халифа Әлиді мұрат етеді[17].

 

Демек, аталмыш аяттың мағынасы Алла елшісінен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кейінгі билік басына келетін Ислам халифаларының реттігін білдіреді. Бұл аятқа мән берілмегендіктен XIV ғасыр бойы шииттер Әбу Бәкір, Омар және Османды кінәлап, сүнниттерге қарсы болып келуде. Міне, осының салдарынан ғасырлар бойы қаншама адам нахақтан өлім құшты. Бұл әлі бір шешімге келмеген іс.

 

Ақын Жүсіп Баласағұн төрт халифаның бойындағы қасиеттерін жеке-жеке атап жырлаған өлең шумақтары қасиетті Құранның осы бір аятына назар аудартады. Сонымен қатар, ғасырлар бойы шешімін таппай келе жатқан сүнниттер мен шииттер арасындағы сенімдік мәселеге назар аударта отырып, өзінің сүнниттік жолды ұстанатынын өлең жолдарымен ашып көрсетеді.  Әрі халқын осы жолға шақырады. Ол: 

 

«Бұлар діннің, шариғаттың жаршысы,

Тартқызды азап кәпір, дінсіз қылығы.

Бұл төртеуі төрт тұғырдай мен үшін,

Түзілсе олар, болар тірлік, келісім» деп, төрт халифаны бірдей мойындаумен бірге оларды бөліп-жармай, солардың салып кеткен сара жолынан ауытқымау береке-бірліктің кепілі екенін баса айтады.

 

Бүгінгі таңға жалғасқан рухани ұлы үрдістің бірден-бір айнымас бағдары сүнниттік жол. Соның ішінде халқымыздың тұрмыс тіршілігіне, әдет-ғұрпына сай келетіні фиқһтық мәселеде Әбу Ханифа мәзһабы болса, ақида мәселесінде Матуриди мәзһабы. Бұл турасында Елбасы «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Біз, мұсылманбыз, оның ішінде Ханафи мазһабының сүнниттеріміз. Бұл жол біздің ата-бабаларымыздың ұлттық дәстүрге деген құрметімен негізделген. Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екендігімізді мақтан тұтамыз», – деген-ді. Сондай-ақ, өткеніміз бен болашағымызды сабақтастыра білу баянды келешегіміздің кепілі. Мынау бір алмағайып заманда ата-бабамыз ұстанып келген сүнниттік жолды, соның ішіндегі Ханафи мәзһабы мен Матуриди ұстанымын жас ұрпаққа баса дәріптеу түрлі ағымдардың жетегінде кетіп, соның сойылын соғудан аман алып қалудың бірден-бір жолы саналмақ.

 

www.akikat.kz

 

---

[1] Жыр маржандары, Қазақ поэзиясының антологиясы, «Мереке» баспасы, Алматы. – 2014. 1-том, 525 бет. 78-88 бб.

[2] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2007. 10-том, 380-бет.

[3] Мұхаммад әл-Бабурти, Шарху уасияти Әби Ханифа, «Дәрул фатх» баспасы. – 2009. 155 бет. 55-бет.

[4] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2008. 12-том, 115-бет.

[5] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2010. 17-том, 369-383 бб.

[6] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2005. 1-том, 64-бет.

[7] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2005. 1-том, 373-бет.

[8] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2005. 1-том, 19-бет.

[9] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2007. 9-том, 334-бет.

[10] Ахмад ибн Әли ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул бари фи шархи сахих әл-Бұхари, «Мактабатул малик» баспасы, Рияд. – 2001. Әнбия, 54.

[11] Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2010. 16-том, 10-11 бет.

[12] Сунәну Әбу Дауіт, 4604-хадис.

[13] Иршадул фухул илә тахқиқил хақ мин ғулумил ұсул лиш-Шаукани, 1-том. 193-бет.

[14] Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Бабурти әл-Ханафи, Шарху уасияти Әби Ханифа, «Дәрул фикр» баспасы. – 2009. 155 бет. 98-бет.

[15] Мұхаммад әл-Баздауи, Ұсулуддин, «Мәктабатул азһария лит-тұрас» баспасы, Қаһира. – 2003. 271 бет. 190-бет.

[16] Әл-Минһаж фи шархи сахих Мүслим ибн Хажжаж шархүн Нәуәуи ғәлә Мүслим, Бәйтүл әфкарид дәулия, 2068 бет.

[17] Махмуд Абдулхамид, Дирасатун фис сақафатил исламия уәл фикрил ислами, «Дәрул фикр» баспасы. – 2004. 384 бет. 155-бет.