Алла елшісі өмір сүрген жылдарында өзіне мойынсұнуды және сүннетін ұстануды діннің ажырамас бір бөлігі ретінде қарастырған. Айтқан әрбір сөзінің кейінгі ұрпаққа жеткізілуіне айрықша мән берген. Өзінен хадис тыңдау үшін алыс жерлерден арнайы келгендерге сахабаларының жұмсақ мәміледе болып, жақсы қарым-қатынаста болуын тапсырған. Айтқан сөздерінің тыңдалып жазылуы үшін жағдай жасаған.

Хадис ғалымдарының міндеттері мен жауапкершіліктері

Тақырыпқа кірместен бұрын хадис және сүннетті ұғынуда дін ғалымдарының міндеттері мен жауапкершілігіне нақты тоқталған мына хадисті келтіргеніміз жөн болар:

«Бұл білімді әрбір ұрпақтан әділеттілер алып жүреді. Олар бұл білімді шектен шығушылардың бұрмалауынан, адасқандардың теріс пайдалануы мен надандардың түсіндірмелерінен сақтайды». [2]

Бұған қатысты үлкен хадис ғұламасы, Мүслимнен жеткен сахих хадистерге түсіндірме (шарх) жазған Имам Нәуәи: «Аллаға шүкір. Әр ғасырда осылай болды. Бұл жәйт Алла Елшісінің пайғамбар екендігін дәлелдейтін белгілердің бірі»,- [3] деген.

Бұл хадис бізді үш қауіп- қатерден сақтандырады: Бұрмалаушылық, интихаль мен надандардың түсіндірмелері.

Хадисте айтылған бұрмалаушылықтың себебі – жұмсақтық пен орта жолдан алыстау. Әһлі Кітаптың да сенім немесе ғибадатқа қатысты мәселелерде қателік жіберуіне басты себеп болған шектен шығу және шамадан тыс асыру да бұрмалаушылық болып табылады.

Интихаль сөзінің терминдік мағынасы – адасу, басқа жолға түсу немесе бағытты өзгерту деген мағынаны бідіреді. Сондай ақ, бұрмалаушылықтың бір түрі деген сөз.

«Надандардың түсіндірмелері» – негізсіз, кем және қате жорамалдау деген сөз. Ғалым сияқты көрініп, адамдарды шатастыратындарды осы қатарға қосуға болады.

Сондықтан хадис ғалымдары міндет түсінігі мен жауапкершілікке айрықша мән берген, жылдар бойы жинаған тәжірибе арқылы қол жеткізген білімдерін келесі ұрпақтарға тапсырған әрі өте құнды еңбектер қалдырып кеткен.

«Егер сүннет болмағанда ешқайсымыз Құранды дұрыс түсінбес едік» деген имам Әбу Ханифа (767 ж.), «Бидғаттар пайда болғанда, ғалымдар оны жатырқамаса, қарсылық білдірмесе, олар әдетке айналып кетеді», – деген Имам Абдуррахман ибн Әмр әл-Әузәи (774 ж.) және «Хадис дүние ілімдерінің ең қайырлысы», – деген Суфиян әс-Сәури (777), әрдайым ғалымдардың маңыздылығына, олардың хадис пен сүннетке қызмет етуіндегі орнына назар аудартып отырған.

Бүкіл өмірін хадис іліміне арнаған ғалымдардың бірі Абдуррахман ибн Мәхди.

Имам Ахмед ибн Ханбәл ол туралы: «Ол хадис үшін жаратылған» және «Танылмаған рауиден хадис жеткізсе де ол дәлел болып саналады»,– деген. Бірде «Хадистердің қайсысы сахих, қайсысы әлсіз екендігін қалай ажыратасың?»,- деген сұраққа,

– «Дәрігердің жындыны танығандығы секілді»,– деп жауап қатады.

Имам Бұхари (869): «Түсімде пайғамбарымызды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көрдім. Тура алдында тұрып желпуішпен Пайғамбарымыздан бірнәрселерді қуып жатыр екенмін. Бұл түсті кейбір түс жорушылардан сұрағанымда оның мағынасын «Пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тағылатын жалғандықтарға қарсы тосқауыл боласың»,– деп жорамалдады. Мінеки, «Жамиус-сахих» кітабын жазуыма да итермелеген себеп осы түс еді»,–[4] деген.

Ал Имам Тирмизи (892) өзі жазған «Сунән» немесе «әл-Жами» атты еңбектерін меңзеп: «Бұл кітаптың үйде болуы, сол жерде пайғамбардың сөйлеуі іспетті»,[5] – деу арқылы хадис пен сүннетің маңыздылығын сезім әрі мағыналы түрде айтып кеткен.

Хижра жыл санауы бойынша 201 жылы Куртуба да дүниеге келген. Жиырма жыл бойы хадис ілімін үйреніп 244 жылы Андалусяға қайтады. Араға көп уақыт салмай 14 жылға созылған екінші рет хадис саяхатына шығады. Бағдатта Ибн Әбу Шәйбә мен Имам Ахмед ибн Ханбәлдан хадис үйренеді. Ибн Әбу Хәйсәмә (892) ол туралы «Бақи ибн Мәхләд болған жерде шәкірттердің хадис ғылымын үйрену үшін басқа бір жерге баруға мұқтаж емес»,- деген. Өйткені ол хадистерді жаттап, жадына сақтап шығыстан батысқа жеткізген зерек білім елшісі еді. Шәкірттерін білімге шақыруда сыртқа лақтырып тасталған орамжапырақпен қарнын тойдырып, жазатын қағаз алуы үшін үстіне киген жалғыз киімін сатқан шәкірттерді көргендігін айтады. Негізінде ол өзі еді.

Бақи ибн Мәхләдтің ең танымал кітабы «әл-Мүснәдул-кәбир». Ахмед ибн Ханбәлдің Мүснәдінде 904 сахабаның риуаят еткен хадис саны 30.000 болса, Бақи ибн Мәхләдтің Мүснәдінде 1013 сахабаның риуаят еткен 30 969 хадисі бар. Хадистер сахабалардың есімдеріне қарай әліппелік жүйемен және фиқһ тақырыптарына қарай ретттеліп қойылған. Бақи Ибн Мәхләдтің Мүснәдінің алғашқы жазылған түп нұсқасы осы уақытқа дейін әлі табылмады. Бірақ Андалусиядағы ізі жойылмай қалған мекендерде, арнайы кітапханаларда (әсіресе батыс Берлинде), Мағриб мемлекеттер мен Түркиядағы кітапханалардың бірінен табылып қалар деген үміт жоқ емес.[6]

Андалусияда ғылыми, әдеби және әлеуметтік саланы алғаш рет бастаған Ибн Хазм (1063 қ.б.) «Әл-Мухалла» атты хадис және фиқһ кітабымен төрткүл дүниеге танымал. Негізінде Андалусиялық Ибн Аяд секілді кейбір ғалымдар ХI ғасырды «Ибн Абдилбәррдың ғасыры» деп атаған. Расында да Ибн Абдилбәр Андалусияда «Хафизуль ғарб» (батыстың хафизы) деп танылса, Бағдатта «Хафизу Шарқ» (шығыстың хафизы) ретінде танымал болды.

Хадис ғылымымен байланысты бүкіл тақырыптарды жазу – екеуінің ортақ қасиеті. Екі алып күннің бір мезгілде 1071 жылы батуы ислам дүниесін қайғыға ұшыратты.

«Ғалымдардың сұлтаны» деген атпен танымал болған Ибн Абдиссәлам (1260 қ.б.) «Ислами кітаптардың арасында Ибн Хазмның «әл Мухалла» және Ибн Қудамәнің (1223 қ.б.) «әл Мұғни» сияқты терең кітаптарды еш жерден кездестірмедім,» - деген [7]. Зәһәби (1347 қ.б.) Бәйхәкидің (1065 қ.б.) «Әс Сүнәнн-ил кубра» мен Ибн Абдилбәрдің «әт Тәмхид» кітабы үшінші және төртінші қайнар ретінде орын алуы керектігін айтады және аталған төрт кітапты терең талдаған зерек адамның шынында ғалым бола алатындығын ескертеді. Ибн Хазм: «Хадисті дұрыс түсіну саласында досымыз Ибн Абдилбәрдің «әт-Тәмхид» кітабынан асқан еңбекті білмеймін»,– деп, еңбектің өте құнды екендігіне ишара жасайды.

1997 жылы бұл дүниеден қайтқан танымал хадис ғалымы Абдулфәттаһ Әбу Гуддә бұл тізімге Ханафи мәзхабының хадис және фиқһ ғалымы Әбу Жағфар әт-Тахауидің (933) «Шәрху Мүшкилуль Әсәр» атты еңбегін бесінші кітап ретінде қосады. 16 томдық еңбек 1994 жылы Бейрутта жарық көреді. Кітапта 6179 хадис риуаят етілген. Бұл еңбекке мағына және мазмұны тұрғысынан бір-біріне қайшы сияқты көрінгенімен, хадистер жете зерттелгенде ешбір қайшылығы жоқ анық хадистер кірген. Ханафи фиқһына қайнар болған Тахауидің тағы бір еңбегі – «Шарху Мағаниль Әсәр». Фиқһ тақырыптарына қарай жіктеліп үкіммен байланысты хадистерді қамтыған. Бір-біріне қайшы көрінетін және «мүшкіл хадистер»[1], «мутлак»[2] және «муқайияд»[3] хадистер, амал етуге болатын және болмайтын хадистер түсіндіріледі. Бұл еңбек 1979 жылы Бейрутта төрт том болып басылып шықты.

Хадис Тарихына қарайтын болсақ Имам әз-Зәһәби (1347 қ.б.), Ибн Хажар Асқалани (1347 қ.б.), Бәдруддин әл-Айни (1451 қ.б.), Жәлаладдин Суюти (1505 қ.б.) секілді хадис ғалымдарыныңда болғанын көреміз.

Зәһәбиге қайран болып одан үлгі алған Ибн Хажар Асқалани хижраның 800 немесе 805 жылында жасаған қажылық сапарында «Зәмзәм қай мақсатпен ішілсе соған дәрмен болады»,– деген хадиске сүйене отырып, Имам Зәһәбидің иман дәрежесі мен зеректігіне, есте сақтау қабілетіне қол жеткізу үшін зәмзәм ішіп дұға ететін. [8] Жалаладдин әс-Суютиде тура солай хадис ғылымында қаншама жетістікке қол жеткізген Ибн Хажар Асқаланидің дәрежесіне жету ниетімен де зәмзәм ішетін болған.

Ибн Хажар Асқаланидің «Фәтхуль Бари», Бәдруддин әл-Айнидің «Үмдәтуль Қари» атты еңбектері Сахих Бұхаридің шарх (түсіндірме) кітаптары ретінде өздеріне лайықты бағасын алды.

VII-XIII ғғ. жарық көрген хадис кітаптарын анықтау мақсатында жасалған зерттеулер нәтижесінде [9] 2500 ге жуық кітаптың бар екендігі анықталды. Олардың ішінде шамамен 700 дейі басылған болса, 250- і қолжазба күйінде. Үштен бірі бізге дейін жеткен. Демек Ислам тарихы мен мәдениетінің негізін құрайтын хадис ілімі қай дәуірде және қай аймақта болмасын өте бай әрі өте ауқымды тақырыптарды қолға алған.

 «Діндар адамдар тарапынан ақиқат пен кәмілділікке қол жеткізу мақсатымен жазылған ешбір әдебиет хадис әдебиетімен жарыса алмайды».[10]

Хадис пен сүннетті дұрыс ұғыну және түсіндіру

Хадис және сүннетті дұрыс ұғыну және түсіндіру деген кезде ең алдымен «фиқһул хадис»[4], риуаят және «дираятул хадис», «мухталифул хадис»[5] ілімі, «ғарибул хадис»[6] ілімі, хадис шархтары (хадис түсіндірмелері), хадис оқуда және зерттеуде тәсіл мәселесі сияқты салалар ойымызға келеді. Бір пән ретінде «фиқһул хадис» дегеніміз – хадистердің мағынасы мен мақсатына үңіле отырып дұрыс ұғыну тәсілі және олардан үкім шығару (истинбат) техникасы. Басқа сөзбен айтқанда, фиқһул хадис Алла Елшісінің (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) хадисте мақсатын түсінуде көп күш салуды білдіретін хадис ілімінің бір бұтағы. Атақты хадис ғалымдарының бірі Хаким Нисабури (1014 қ.б.) осыған қатысты: «Фиқһул хадис – хадис ілімінің жемісі. Шариғаттың сақталып қалуы осыған байланысты»,- деген.[11]

Ал Бұхаридің атақты ұстазы Әли Ибн Мәдини (848 қ.б.): «Хадистердің мағынасы мен мақсатын дұрыс түсіне білу – ілімнің жартысы. Ал Рижал ілімі[7] мен хадистердің рауилерін тану - оның екінші жартысы»,- деген екен12.

Хадис ілімінің негізгі екі элементі - хадистің пайғамбарымызға (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) тән екендігін (риуаяттың сенімділігін) анықтау және оны дұрыс меңгеріп, мағынасын түсіндіре білу. Бұл екі элементтің бірінші баспалдағы риуаят, ал екіншісі дираят деп аталады.

Рамһурмузи (970 қ.б.) «Әл мухаддисул фасыл бейне ррауи уәлуаи» атты кітабы хадис әдіснамасының алғашқы жүйелі еңбектерінің бірі болып саналады. Бұл еңбекте риуаят пен дираят біртұтас, яғни хадис-фиқһ (сөз-түсінік), тахдис-тәффакуһ (сөйлеу-ой жүгірту), нақыл-ақыл ретінде қарастырылады. Рамһурмузи іліммен айналысқандар арасында тепе-теңдіктің бұзылғандығын, яғни рауилердің дираяттан алшақ өзіндік риуаят түсінігін, ал хадистен мағына шығаратын ғалымдардың риуаяттан ұзақ, дираят түсінігінің бар екендігін байқайды. Бұл әдістің кемшін тұсы мен қате екендігін көрген РамҺурмузи өз еңбегінің түсіндірмесінде: «Хадис пен фикһ (ұғыну, терең түсінік, зерделілік, үкім шығару техникасы мен астралы мағынаны шығару) бірге болған уақытта ғана жетіледі, ал бір-бірінен бөлек болған кезде кемшілігі көп болады»,– деп баса айтқан.

Риуаяттың сенімділігі мен дәлелдің тексерілуі – анық мағлұмат алып, дұрыс қорытынды шығара білу үшін өте маңызды ұстаным. Өйткені мақұлданбаған риуаят пен тексерілмеген дәлел сенімді дереккөзге жатпайды. Шариғатта дәлелсіз түсіндірме немесе жорамал қабылданбайды.

Шафиғи мәзхабының фиқһ, хадис және тасаууыф ғалымы Абдулуаххаб Шарани (1565 қ.б.) бұл мәселеге байланысты ерекше стилмен балай айтқан екен: «Бауырым! Шариғатты қорғау мақсатында көп ізден және әсте ғапылдыққа салынба! Сол үшін саған хадис кітаптарын кеңес етемін. Мужтәһид ғалымдардың келіспейтін тұстарын, олар сүйенетін аяттар, хадистер мен хабарларды білу үшін оларды талда. Дәлелдерді білмей тұрып фиқһ кітаптары мен ғана шектелме».[13]

Хадистерді түсіну және тұжырымдау барысында риуаят пен дираят тепе-теңдігін бұзбай, мұқият оқу әдісі өте маңызды. Әйтпесе еңбек кем болып, «шірікке негізделген заттың өзі де шірік болады» қағидасына сай білімнің де ғұмыры ұзаққа бармайды.

Хадис пен сүннетті дұрыс түсіну мәселесінде шарх еңбектерінің орны орасан зор. Шарх[8] – дін Исламға (фиқһ, хадис, ақида т.б.) арналған еңбектерге кең түсініктеме беру үшін араб тілі грамматикасы мен шариғи әдіснамаға сүйеніп жазылған кітап. Әрине бұл оңай шаруа емес. Шарх жазу, ең алдымен, терең білім, мол тәжірибе және көп тер төгуді талап етеді. Сондықтан да, Имам Бұхаридің «Жамиус-сахих» атты еңбегіне шарх жазу – өте ауыр жұмыс.

Тындаушылардың ұғынуы, білім дәрежесі мен мәдени дамуы әр түрлі болғанымен, хадис мәтіндерінің көбісі (Құран аяттары секілді) түсінікті. Бірақ шархтарға көз салмай хадис мәтінінен дереу қорытынды жасап, үкім шығару қағидаға қайшы әрекет. Хадистерді дұрыс ұғынуда кедергі болатын ең басты себептерге білім дәрежесінің төмен болуы, тәжірибесіздік, «менің ойымша» деген қате пікірлер жатады. Сонымен бірге, классикалық шархтармен ғана шектелмей, жаңа шархтардан да пайдалану керек.

Алғашқы жеті ғасырда «Кутуби Ситтә» және Имам Маликтің «Муатта» еңбегіне елу шақты шарх еңбектері жазылған. Бұгінгі таңда да айтуға тұрарлық маңызды шархтар жазылуда. Мысалы, Мухаммед әл Итуби әл Уәлләуи жазған «Захиратул укба фи шархул мүжтаба» атты кітабы Сунән Нәсаидің шархы. Бұл еңбек 42 томнан тұрады.

Ислам ғалымдарына деген мұқтаждық.

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Алла кімге қайыр қаласа, оған дінді терең түсінуды нәсіп етеді», [14]– деп, діни білімі терең, қоғамға үлгі бола алатын ғалымдардың маңыздылығына назар аудартқан. Мұндай ғалымдардың болмауы қоғам үшін қаншалықты қауіпті екені туралы былай деген екен: «Алла Тағала адамдардан білімді бірден алып қоймай, ғалымдардың жаның алу арқылы қоғамнан білімді алып тастайды. Сөйтіп жер бетінде бірде-бір ғалым қалмағанда, адамдар өздеріне надан басшыларды таңдап алады. Ол басшыларға сұрақтар қойылады, ал олар жауабын білмей қате пәтуәлар шығарады.Осылайша өздері де адасады, өзгелерді де адастырады». [15]

Ислам үмбетінің мәселелерін шеше алатын білікті ғалымды әрі шынайы фақиһты Хазірет Әли (р.а) былай сипаттаған:

«Адамдарға Алланың мейірімі жайлы үміт сыйлайтын, Алланың азабына кепіл болмайтын, Илаһи тыйымға рұқсат бермейтін және Құраннан басқа ешбір нәрсеге байланбайтын адамды нағыз ғалым деп атаймыз. Ұғынбаған ілімде қайыр жоқ. Абай болыныз! Ойланбай, ғибрат алмай Кұран оқу да қайырсыз. Сол сияқты, тәфәккүрсіз құлшылықта та қайыр болмайды». [16]

Хазірет Әли тағы да былай деген: «Адамдар игі істерімен еске алынады. Әр адамның құны жасаған істің көркемдігі және тұрақтылығымен өлшенеді. Ғылыми салада әңгімелесіңдер. Сонда ғана бағаларың мен дәрежелерің белгілі болады».[17] Бұл сөзді Ибн Абдилбәр осылай тұжырымдаған: «Әли ибн Әбу Тәліптің (р.а) «Әр адамның құны жасаған істің көркемдігі және тұрақтылығымен өлшенеді» деген сөзді бұрын ешкім айқан емес. Адамды білімді игеруге ынтасын оятып, құлшындыратын бұдан асқан сөз жоқ. Ал ғалыммен шәкірт үшін «Бұрынғылар кейінгілерге мәселелерді шешу жөнінде ештеңе қалдырмаған» деген сөзден асқан сорақы сөз жоқ. Расында да Хазірет Әлидің жоғарыда айтқан сөзі – айрықша көңіл қоюды талап ететін және терең мағынасы бар маңызды сөз».

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көпшілікке бағыт-бағдар беріп, басшылық жасап отыратын білім иелеріне де мынадай ескерту жасаған. «Адамдарға қайырлыны (ілім мен ізгілік) үйретіп жүріп, өзін ұмытқан адам, айналасын жарықтандырып өзін жағып тауысқан шам секілді» [18]. Әсіресе әлеуметтік қарым-қатынаста ұстанған жол немесе әдіс – мударә, яғни дос болу шеңберінде қалып, жалтақтауға жол берілмеу керек. Исламның иман, ғибадат және ахлақ (ислам этикасы) секілді негізгі құндылықтарынан алыстатпауы керек. Дәл бүгінгі таңда өз міндеті мен жауапкершілігін нақты сезініп, айналасын нұрмен жарықтандыратын білім иелеріне басқа уақыттарға қарағанда аса қажеттілік бар. Қашанда білімі мен хикметі арқылы кәмілділікке қол жеткізген адам жаратылыстың рухани нәрі болып қала берері сөзсіз.

Сондықтан ғалымдардың өмірбаяндары мен тарихын зерттейтін «рижәл», «табакат» және «таражим»[9] кітаптары міндетті түрде оқылып, олардың ғибратқа толы өмірлерін біліп отыруымыз керек. Себебі, мұндай кітаптарда ғалымдардың білімдері мен мол тәжірибелері, қарапайым және тақуалықпен өткізген өмірлері, қоғамды ақиқатқа бағыттауы туралы мәлімет көп. Қорытындылай келе айтарымыз мұндай кітаптардың адамды тәрбилеп жетілдіруде, білімді және көркем мінезді тұлғалардың дамуында орасан зор рөл атқарары даусыз. Мысалы Имам Заһабидің «Сияр а’лам ан-нубәла» атты көп қырлы еңбегі қолға алынып оқылуы қажет кітаптардың қатарына жатады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Бұл мәтін 2008 жылы, 25-ші қарашада Фырат мәдениет орталығында «Иени Умут» журналының ұйытқы болуымен ұйымдастырылған «Сүннет және оның діндегі орны» атты конференцияда жасалынған баяндаманың кіріспесі.

2.Ибн Әбу Хатим әр Рази әл Жәрх уәт-тадил I, 341 Ибн Абд әл-Бәрр, әт- Тәмхид, I, 28, 59; Хатиб, Шәрәфу асхабил- хадис, 11 б; Ибн Хажар, әл- Исәбә I, 255.

3. Нәбәуи, Тәһзиб ул Әсмә уәл- Луга I, 45.

4. Ләкнәуи, Зафар әл-әмани, 11 б.

5. Катиб Челеби, Кәшфуз- зунун I, 559.

6. Ахмед Мұхаммед Шәкір, әл Байс әл- һасис 186 б; Екрем Зия әл- Умери, Бақи ибн Махләд әл Куртуби уә Муқаддимәту Муснәдиһ, 28 б; М. Яшар Кандемир, Бақи ибн Махләд. IV, 541-542.

7. Заһаби «Сияр а’лам ан-нубәла», XVIII, 193.

8. Саһауи, әл – Жауаһир уәд- дурәр, 106 б.

9. Зекерия Гулер, илк уеди асырда хадис илимлери литературу, Коня 2002.

10. Мухаммед Зубейр Сыддықи, Хадис едебияти тарихы 140б.

11. Хаким, Маарифету улум ул-хадис. 63 б.

12. Рамһурмузи, Мухаддис-уль-фасыл, 320 б.

13. Касими, Кауаиду әт-тахдис, 270б.

14. Бұхари, илм,10; Мүслим, имарет,175; Тирмизи, илм 4; Ибн Мәжә, Муқаддимә, 17.

15. Бұхари, илм,34; Итисам 7, Мүслим, илм, 13-14; Тирмизи, илм 5; Ахмад ибн Хәнбал II, 162.

16. Дәрими, Муқаддимә, 29; Куләини, әл- Кафи I, 86.

17. Жамиуи бейанул илм ве фадлиһ, 161-162 б.

18. Табарани, әл мужәмул Кәбир, II, 165.

[1] Мүшкіл хадистер – екі сенімді хадистің бір біріне қайшы сияқты болып көрінуі

[2] Мутлак хадис – адам немесе бір нәрсе туралы жалпылама айтылған хадис (ауд.)

[3] Муқайияд хадис – адам немесе бір нәрсе туралы нақтылап, сипаттары берілген хадис (ауд.)

[4] Фиқһул хадис - хадисті дұрыс түсінуге және оған сүене отырып үкім беруге бағытталған ғылым

[5] Мухталифул хадис – бір біріне қайшы болып көрінетін хадитерді зерттейтін ілім

[6] Ғарибул хадис – хадис мәтінінде сирек кездесетін сөздерді қолға алатын ілім және осы салада жазылған еңбектердің атауы

[7] Рижал ілімі – рауилердің қал-жағдайын зерттеп әділдігін баяндау ілімі.

[8] Шарх (араб.) сөздікде 1-Ет кесу; 2- кеңейтіп жаю; 3- Сөздің мағынасын түсіндіру

[9] «Рижәл, Табакат, таражим» - рауилардың өмірбаяндарын жинаған биография кітаптары.