Исламның жарқыраған күні, адамзатты бақытқа жетелейтін ең кәміл жолбасшы әрі ұстаз, адам баласының барша рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын қайнар - Құран Кәрім, соңғы иләһи діннің кітабы болғандықтан оның үкімі бүкіл әлемге қияметке дейін жүреді. Құран әрбір ұлттың әрі әр ғасырдың талабына жауап беруге қауқарлы деген сөз. Оның адамзақта ұсынған өмірлік қағидалары адам баласы ойлап тапқан жүйелер секілді ғұмыры қысқа емес, керісінше уақыт өткен сайын жаңарып, қажеттілігі арта түсуде. 

Құран ұсынған жүйе мен ақиқаттарда ешбір қайшылық кездеспейді. Сонымен қатар Құран басқа ойлау жүйелеріне (идеология мен философия) мұқтаж емес. Өйткені оның нұры өзінен болатын. Не шығысқа, не батысқа қатысты емес. Дүниелік болмағандықтан, яғни адамдар ойлап тапқан ешбір жүйеге бағынышты болмағаны үшін, ол көктен түскен илаһи «шырақ». Илаһи разылықты (Алланың бізден не қалағанын) Алланын өзінен, яғни Кұраннан ұғыну әдісі ешбір адами ойлар мен ұғымдардың араласуына мүмкіндік бермеген.

«Раббымның Қаләмінда* көзделген мақсат не екен? Жіберген кітабы арқылы менен нені қалайды?» - секілді шынайы ниетпен Құранға бет алу саңлақ сахабаларды аз уақыттың ішінде тарихта теңдесі болмаған бір мәдениетке жеткізді. Олар жүрек пен ақылдарын Құранға толық ашқандықтан оны кәміл түсіне алған, одан толық пайдалану жолын тапқан. Осылайша, Құран мен сахабалардың арасында, әрдайым ізгі амалдар ғана туғызатын, салих шеңбер қалыптасты. Бұл мақаламызда, Құранмен байланысынтарын ескере отырып, Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) бен сахабалардың үммилігін ұғынуға тырысамыз.

 

Хазірет Мұхаммед (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) және сахабалардың үммилігі.

Құран Кәрімнің кейбір аяттарында Алла елшісі мен сахабалардың үмми болғандығы айтылады[1]. Үмми сөзі ана, іргетас, негіз, өзегі деген мағыналарын беретін «үмм» түбірінен шығады [2]. Үмми сөзі өзгелерден ешнәрсе үйренбеген, оқу-жазу білмейтін, ой-санасы анасынан туғандай саф күйінде сақталған және жаратылыс болмысына сай әрекет еткен адам мағынасын береді[3].

إِقْرَأْ «Оқы» аятының сырымен ғайып әлемінің және көзбен көретін әлемнің ақиқаттары өзіне ашылған, жаратылыстағы ешкім ұғына алмайтын сырларын ұғынған[4] және осыларды адамзатқа үйреткен Алла елшісінің (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) үммилігі жайлы: «Уа, Расулым! Сен бұдан бұрын бір кітап оқымаған едің немесе жазу жазбаған да едің. Егер ондай болса еді, әрине бұзақылар күдіктенер еді»[5] аятында Алла елшісінің (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) барлық білімді тікелей Алла Тағаладан ғана алғандығы және Одан басқа ешкімнен тәлім алмағандығы айтылады.

Ғалымдарымыз бұл аяттағы ақиқаттарды Расулалланың (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) мұғжизалары категориясында қарастырған. Сонымен қатар Пайғамбарымыздың үммилігіне қатысты басқа да көптеген хикметтер бар. Алайда, осы мақалада Пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) және сахабалардың Құран Кәрімді түсіну және «саф Құран мәдениетіне» қол жеткізуде үммиліктің әсерін әрі қаншалықты маңызды екенін қарастырамыз. Яғни үммилікті Құранды түсіну тұрғысынан қолға аламыз.

Ең алдымен Пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) және сахабаларының үммилігі жайлы баяндайтын аят-хадистердің негізгі еңбектерде қалай түсінілгенін, содан кейін сахабаларды биік дәрежеге жеткізген әрі құлшылық міндетіміз үшін де маңызы зор «саф Құран мәдениетіне» қол жеткізудің жолдарын қысқаша баяндап көреміз.

Кейбір үлкен ғалымдарымыздың үммилікті қалай түсіндіргеніне тоқалып кетейік:

Үлкен тәпсірші имам Фаһруддин әр-Рази өзінің тәпсір кітабында үммилік сипаты жайлы былай дейді: «Ақиқаттың жаршысы болған ғалымдар Алла елшісінің үммилігін Оның мұғжизаларының бірі ретінде бағалаған. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) Құранды адамдарға еш өзгеріссіз қайта-қайта оқитын. Ал негізінде қандай да бір араб уағызшысы бір айтқан уағызын қайталап айтса, аз болсын, көп болсын міндетті түрде өзгертіп ой қосып сөз қосып жібереді. Алла елшісі болса Құранды оған ешнәрсені алып-қоспастан тура қалпында адамдарға тәблиғ* ететін. Міне бұл Алла Расулының мұғжазиасы»[6].

Андалусиялық ғалымдардың бірі имам Шатыйби де үммилік жайлы былай дейді: «Бір хадис шәріпте «Мен үмми үмбетке жіберілдім»[7] делінеді. Себебі бұрынғы өткен қауымдардың мағлұматтары нақты емес, көп бөлігі жойылып кеткен болатын. Үмми сөзі «үмм» түбірінен шығады және ешқандай нәрсені үйренбеген, анасынан туғандай саф күйінде әрі жаратылысындағы тазалығын сақтап қалған адам деген мағынаны береді»[8].

Сонымен қатар имам Шатыйбидің айтуынша үммилік тұрғысынан қарасақ Құран жайлы ой жүгірту мен Оны түсіне алу үшін Оған қандай да бір философия көзімен қарап немесе адамзаттың ойлап тапқан ойлау жүйесін (мәселен: қандай да бір идеологияны) өлшем ете отырып қарастыруға ешқандай қажеттілік жоқ[9].

Хазин және Элмалы Хамди Иазыр секілді айтулы тәпсіршілердің еңбектерінде үммилікке мынадай мағына беріледі: «анасынан туғандай күйде қалу, содан кейін қандай да бір нәрсе үйрену арқылы жаратылысының сафтығы бұзылмаған адам»[10].

Фетхуллаһ Гүлен болса «Үміт жұлдызы» (умит бурджу) деп аталатын кітапта Алла елшісінің (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) үммилігін «пайғамбарлық міндетінің маңызды бір негізі әрі Расулаллаһ (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) болмысының таза күйінде сақталуы. Осылайша, Құран ақиқаттарын түсіну мәселесінде ой-санасына әсер ете алатын ешбір бөтен нәрсенің араласпауы», ‒ деп бағалаған және былай деп өз ойын түйіндейді: «Пайғамбарымыз үмми еді. Басқа филосифия мен мәдениеттің әсеріне ұшырамаған. Оның ой-санасы саф әрі кіршіксіз еді. Алланың жәрдемі және хикметі арқылы болмысы таза қалпында сақталды»[11].

Гүлен басқа бір кітабында, Алла елшісінің (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) пенде атаулыдан бір нәрсе үйренбегенін айта келе Пайғамбарымыздың үммилігі туралы: «Иләһи әмірлерді түсіну барысында жеке ақыл-ой өрісі мен бөтен мағлұматтардың тақырыпты лайламауы және басқа түс әрі формаға  айналмауы үшін, ең алдымен Алла Тағаланың Өз бұйрықтарын, ал екіншіден Оның (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) табиғи қабілеттілігін сыртқы әсер немесе жат ойлардан  қорғауы. Міне, ол осы тұрғыдан үмми еді. Алайда, дүние мен ақыретке қатысты істердің барлығында ұлағатты ұстаз ретінде айтқан сөздері, берген үкімдері, қабылдаған шешімдері не бір үлкен ғалымдар мен таңдаулы даналарды, не бір асқан ойшылдар мен нұрлы жандарды қайран қылған»,-[12] деп Алла Расулына (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) кең көзқарас ұстанымын ұсынады.

Уахи атмосферасының жандылығы және пайғамбар сұхбатының сыртқы пішінді ерітіп өзекке (ақыл мен жүрекке) әсер ететін байланыс саулесі арқылы сахабалар да пәк Құран көкжиегіне қол жеткізген. Сонын арқасында өзге мәдениеттердің әсеріне елітпеді. Керісінше Құран мен сүннеттен қуат алу арқылы тәрбиеленіп , иі қанып толысқан адамдар еді. Олар әр нәрсені Құран мен сүннет таразысымен өлшегендіктен барған жерде Алланың қолдауымен әсер ете білді[13].

Бәдиуззаман сахабалар жайлы: «Бар қалаулары мен ынталарын дінді танып-білуге салды. Жаратылысқа философия көзқарасымен қарамаған, тек ілеспелі түрде, ақиқаттың дәлелі тұрғысынан қарады...Олардың таза әрі дарынды болмыстарына тәлім-тәрбие берген тек қана Құран еді»[14] дейді.

Иә, Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) бен сахабалардың үммилігі - ой-санасының ешқандай бөтен мағлұматпен шарпылмауы және Құранды түсінуде басқа жүйелерге мұқтаж болмауы. Фетхуллаһ Гүленнің айтуынша: «сахабалардың, илаһи мұратты ұғынуға бағытталған, осындай үммилігімен Құранға жүгінулері себебімен, уақыт өте келе Құран ақиқаттары  олардың өрісін қалыптастырды, яғни саф Құран мәдениетін игеріп, жоғары нәтиже берді[15]. Осы тұрғыдан қарағанымызда «Біз үмми бір үмбетпіз»[16] хадисін аталған тұжырымдар шеңберінде түсіне аламыз.

Міне, сахабалардың үммилігін «бүкіл мәселелерін Құранға жүгіну арқылы шешуі «саф Құран мәдениетін» натиже берді», - деген үммилік ретінде түсінеміз. Олардың мұндай дәрежеге жетуіне себеп болған: «Ол үмми қауымға өз ішінен бір елші жіберді. Ол елші оларға (Алланың өзіне уахи еткен) аяттарын оқиды, оларды (ой-саналарын теріс түсініктерден, жүректерін жалған сенімдер мен күнә атаулыдан) арылтады, сондай-ақ оларға (Алла түсірген) кітап пен хикметті (яғни өзінің сүннеті арқылы Құранның мән-мағынасын) үйретеді. Әйтпесе, олар бұған дейін анық адасуда еді»[17] аятының сыры мен Құран көкжиегінің шыңына жеткен Алла елшісі (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) болатын.

Бұл мәселеде алдымызға мынадай маңызды бір жәйт шығады: «Саналы түрде қаланған үммилік пен ой-өріс пәктігі», яғни негізгі болмысымыздағы тазалығымызды сақтау, заманауи түрлі мағлұматтарға қарамастан бірінші бұлақ көз  ретінде Құран мен сүннетке жүгініп, басқа кез келген ақпаратты сол екеуінің сүзгісінен өткізіп алу деген сөз[18]. Бұл өте маңызды бір мәселе болуымен қатар «пайғамбар мирасқорлары» деңгейіндегі зерттеуші ғалымдардың негізгі кәсібі. Осындай үммилікке сүйенген кәсіпте Құран мен сүннеттің құндылық өлшемдерінен өтпеген нәрсені қабылдауға рұқсат жоқ. Өйткені Құран мен сүннет барлық қажеттіліктерімізді қанағаттандыруға жеткілікті.

Сөзіміздің тоқ етері: Алла елшісі (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) мен сахабалардың үммилігін дұрыс түсінуіміз және көңіл сарайымызды шынайы түрде Құранға ашуымыз қажет. Өйткені заман сырғып, уақыт өткен сайын Құран мен Пайғамбарымызға (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) деген мұқтаждығымыз барған сайын артуда. Сол себепті сахабалардың Құран мен Алла елшісіне (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) көрсеткен құрметі мен әдебін тірілтуіміз және Құран мен сүннетке олар секілді шынайылықпен қарауға қатты мұқтажбыз. Міне осындай түсінік көңілімізге толықтай терең орнамайынша, теріс түсініктерден және ғасырдың дерттерінен арыла алмаймыз. Олай болса Құран ақиқаттарына қол жеткізу және пайғамбарлық міндетке құрмет көрсету тұрғысынан үммилікті осылай түсінеміз. Бұл жерде мына нәрсені де мойындауымыз керек: Олардың үммилігіндегі хикметтер біз айтқан нәрселермен шектелмейді. Біз тек мүмкіндігімізге орай ғалымдарымыздың пікірлерінің кейбірін ғана келтірдік.

 

Сахабалық сана көкжиегі немесе саф Құран мәдениетіне жетудің жолдары

Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) бен сахабалар үммилік арқылы қол жеткізген саф Құран ой-санасы кез келген мәселені шешуге қауқарлы болды*. Сау жүрек әрі ақылмен Құранға толықтай бет бұрған адам ол қайнардан қоректеніп, оның негізгі қағидалары және әр ғасырдың талабына жауап бере алатын күшімен шешілмейтін еш бір мәселе, ешбір жоба жоқ. Сондықтан да бұл жерде аз да болса саф Құран мәдениетіне қол жеткізудің жолдарын ұсынуды жөн санап отырмыз.

Пайғамбарымыз (алейһис саләту уә сәлләм) мен ардақты сахабалардың үммилігінің дұрыс түсінілуі де, дүние-ақыретіміздің бақыты үшін саф Құран мәдениетіне қол жеткізудің жолдары да жеке-жеке зерттеу жүргізуге лайық тақырыптар. Бірақ алдындағыдай, бұл жерде де негізгі тұстарға қысқаша тоқталып кетеміз. Әйтпесе бұл тақырыптардың негіздерін бір мақалаға сыйғызу мүмкін емес.

«Сахабаларды сондай санаға жеткізген себептердің бірі ‒ Құранның Алла Тағаладан келгеніне, кері ықтималды қабылдамайтындай сенуі және қандайда бір қиыншылықтардың Құран арқылы шешілетініне шынайы илануы. Осы ұстанымның арқасында Құранды кәміл ұғыну оларға нәсіп болған»[19].

Иә, саф Құран мәдениетіне қол жеткізу мәселесінде «Берілгенге беріледі» қағидасы бойынша Құранға толық әрі әрдайым бар жан-тәнімен берілу және  «Бүкіл ісімізде бізге Құран жеткілікті» деген ойда болу қажет. Біз оған сондай бір шынайылықпен бет бұрайық, ол да бізге өзінің сансыз сырларын ашсын және үммилік санамызды жаңғыртып талай ақиқаттарын сыбырласын.

Сонымен қатар ондай санаға қол жеткізу үшін таза көңіл мен ой арқылы қарау қажет, яғни сананы бір сілкіп алу ләзім. «Сана көп жағдайда ғылым тонын жамылған бос сөздермен, теріс пікірлермен шырмалып, хабар-ошар мағлұмат қоқымдарымен толады. Сөйтіп әлгі теріс пікірлерден, жалған сенімдерден, білім түріндегі қоқым-соқымдардан арылу үшін сананы негізгі мақсатына қарай қайта бұрып, олардың орнына Жаратушыны танытатын ұнамды мағлұматтарды орнықтыруға «сананы сілкіп алу» делінеді»[20].

Яғни Құран мен біздің арамызға перде болып, оны түсінуімізге кедергі келтірген қандай да бір мағлұмат немесе түсінік жүйесі Құран мен сүннеттің сүзгісінен өтіп ажыратылуы тиіс. Құран Кәрім мен қасиетті сүннетке сай келетін мағлұматтарды қолданып, ал адасуға себеп болатындарды тастау керек.

«Егер бүгінге дейін оқып-үйренген нәрселеріміз дініміздің негіздерімен өлшенбей, сол себебтен санамызда тұнбасы қалған болса, онда сол мағлұматты таза ілімдеріміздің елегінен өткізуіміз шарт. Әйтпесе санамызда қалып қойған қате ұстанымдар санамызға (бізге сездірмей) әсерін тигізе береді. Ал Ислам мәдениетіне ғана тән әдіс ілімдермен санамызды кіршіксіздендірсек, Құран мен сүннетке негізделген өз қағидаларымызды санамыздың негізгі динамикасына айналдырсақ, олар өмірімізге бағыт береді»[21].

Бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен діни негіздерді жақсы білу керек. Құранға шыны секілді мөлдір болған, яғни Құраннан туындаған еңбектерді оқу қажет. «Мүмін алдымен ең керекті кітаптарды оқуы абзал. Ақида әдіснамасы (Ханафи мазхабы бойынша) және фиқһ әдіснамасы секілді білімді ең бірінші кезекте оқуымыз қажет»[22].

Құранды кәміл ұгынудың шарты оның аяттарына терең ой жүгірту, ой-талқы жасау, мәселені жан-жақты қарастыру әрі талқылау болмақ. «Біз саған осынау мүбәрак Кітапты (күллі саналы жаратылыс) оның аяттарына терең ой жүгіртсін және ақыл иелері одан үлгі-өнеге һәм ғибрат алсын, деп түсірдік»[23]. Осы тұста хазірет Абдуллаһ ибн Мәсғудтан жеткен бір риуаятта «Кімде кім ілімді қаласа Құранды терең зерттесін. Оның ары ақтарып, бері ақтарып, басынан соңына, соңынан басына дейін қарап жіті зерттеп, қайта-қайта Құран оқысын. Өйткені бұрынғы және кейінгі келетін ілімдердің барлығы сонда бар»[24] делінеді. Құранға осындай бір қатынас жасалса ғана жетістік мол болмақ.

Құранның түгесілмес қазына екендігіне дәлел бола отырып, оны талмай зерттеуге ұмтылдыратын мына өлең жолдары терең мағыналы:

 

Ғалам алғашқы көрінісінен,

Өзгеріске ұшырап тозды.

Исмет* пердесімен қорғалған Құран,

Жап-жаңа күйінде бәрінен озды.[25]

 

Құран ‒ шегі жоқ бір теңіз. Ол өзіне бет бұрғандардың әрқандай қажеттіліктерін қанағаттандыруға толық қауқарлы. Алайда ол өзіне жан-тәнімен иман етпегендерге есігін ашпайды. Құран өзіне шынайы бет бұрғандарға, сау жүрек, сау ақыл және сау сезіммен келгендерге өзінің ақиқаттарын ашады.

 

«(Бұл Құран) ‒ жүрегі оған ашық болғандар мен көзін тігіп, құлақ асқандар үшін бір насихат»[26].

---

* Кәләм – Алланың сөзі, баяндауы

[1] Ағраф, 7/157-158; Анкабут, 29/48; Жұма, 62/2.

[2] Ибн Манзур, Лисәну әл-Араб, 12/13; Зәбиди, Тәжу әл-Ъәрус, 16/27-29.

[3] Ибн Манзур, сонда 12/34; Зәбиди, сонда 16/30.

[4] М.Фетхуллаһ Гүлен, Зиһин харманы, Нил иайынлары 190-бет.

[5] Анкабут, 29/48.

* Тәблиғ ‒ Жеткізу.

[6] Фаһруддин әр-Рази, Мәфәтиху әл-Ғайб, Ағраф сүресі, 157-аятының тәпсірі.

[7] Тирмизи, Қырағат, 11; Мүснәд, 5/132.

[8] Шатыйби, әл-Муафақат, (саралап, зерттеген: А.Дыраз) Дәру әл-Мағрифә, Бәйрут, 2/69.

[9] Шатыйби, сонда, 1/55-56. 

[10] Хазин, Лубәбу әт-Тәуил, Жұма сүресі, 2-аятының тәпсірі; Э.Х.Иазыр, Хак дини Қуран дили, Ағраф сүресі, 157-аятының тәпсірі.

[11] Гүлен, «Үміт жұлдызы».(умит буржу), 168-бет.

[12] Гүлен, «Кенди дүниамыза доғру», 159-бет.

[13] Гүлен, «Сохбет-и Жанан» 46-47 беттер.

[14] Б.С.Нұрси, Мухакемат, Шахдамар иай.., 13-бет.

[15] Гүлен, Сохбет-и Жанан, 47-бет.  

[16] Бұхари, Саум 13; Муслим, Сыйәм 15.

[17] Жұма, 62/2.

[18] Гүлен, Сохбет-и Жанан, 49-бет.

* Жиырма үш жылдың ішінде жеке тұлғаның болсын, жалпы қоғамның болсын бүкіл дерлік мәселелері өз шешімін тапты. Оның ішінде отбасы институты, қоғамдық этика, сауда-саттық, саяси-экономикалық мәселелер, сыртқы елдермен дипломатиялық қатынас т.б. түйткілдер шешілді. Нәтижеде кәміл қоғам құрылды. Сол жиырма үш жылдың ішінде саусақпен санарлықтай ғана мөлшерде қылмыс тіркелді (екі рет ұрлық, екі рет зина жасау оқиғасы болды). Міне бұл үммилік арқылы қол жеткізілген саф Құран мәдениетінің берген төл нәтижесі.

[19] Гүлен, «Сохбет-и Жанан», 46-47 беттер.

[20] Гүлен, «Үміт жұлдызы».(умит буржу), 166-бет.

[21] Гүлен, сонда, 169-бет.

[22] Гүлен, сонда, 169-бет.

[23] Сад, 38/29.

[24] Бәйһақи, Шуабу әл-Имән, 2/332; Табәрани, әл-Муъжәм әл-Кәбир, 9/136.

* Исмет ‒ қорғалған деген мағына береді.

[25] Х.Иазыр, сонда, Есер Нешриат, 1/49.

[26] Қаф, 50/37.